Khái niệm
Khí từ Thiếu phúc xông lên trên là chỉ người bệnh tự cảm thấy có luồng hơi từ Thiếu phúc xông lên trên, chợt có chợt ngưng; lại vì khí xông lên vùng ngực họng như lợn con xục lên tìm vú cho nên còn gọi là Bôn đồn khí.
Sách Kim quỹ yếu lược – Bôn đồn khí bệnh mạch chứng trị mô tả chứng này là “Bệnh bôn đồn nổi lên từ Thiếu phúc xông lên yết hầu, khi phát cơn muốn chết, sau rồi lại ngưng, đều do sợ hãi mà thành bệnh” về sau, các sách Trửu hậu bị cấp phương, Chư bệnh nguyên hậu luận, Bị cấp thiên kim phương, Ngoại đài bí yếu đều có những ghi chép tương tự.
Những thảo luận ở mục này chỉ giới hạn ở chứng khí từ Thiếu phúc xông lên trên, sau khi phát cơn lại như người bình thường.
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
Khí của Can kinh từ Thiếu phúc xông lên: Biểu hiện lâm sàng chủ yếu là phát bệnh đột ngột sau khi bị hoảng sợ hoặc bị cáu giận kích thích, tự cảm thấy có luồng hơi từ Thiếu phúc xông lên Tâm hung và yết hầu, phát cơn tưởng chết, hồi hộp không yên, sợ nghe tiếng người, hoặc đau bụng suyễn nghịch, nôn mửa, phiền khát, vãng lai hàn nhiệt, khí trở về thì bệnh ngưng, thường tái phát nhiều lần, rêu lưỡi trắng mỏng hoặc vàng mỏng, mạch Huyền Khẩn, sau khi phát cơn, lại như người bình thường.
Khí từ Thiếu phúc xông lên do thủy hàn: Phần nhiều do người bệnh vôn có chứng trạng dương hư, trước khi phát bệnh thấy dưới rốn rung động, chốc lát thấy ngay chứng nghịch khí từ Thiếu phúc xông lên, cơ thể lạnh chân tay lạnh, rêu lưỡi trắng nhớt, chất lưỡi trắng nhợt, mạch Huyền Khẩn.
Phân tích
Chứng khí của Can kinh từ Thiếu phúc xông lên với chứng khí từ Thiếu phúc xông lên do thủy hàn: Chứng Can khí từ Thiêu phúc xông lên phần nhiều do sợ hãi hoặc tình chí không thoải mái, lo âu tức bực gây nên. Hoặc là gặp sự kinh hãi đột ngột, hoặc là vốn bị Can khí uất kết, khí theo đường kinh nghịch lên, khí nghịch không giáng, doanh vệ bât hoà gây nên. Chứng này khí kết nhiệt tụ. Can khí nghịch lên thuộc Thực chứng, Tố vấn – Chi chân yếu đại luận viết: “Các loại nghịch khí xông lên trên đều thuộc Hoả”, cũng bao gồm cả tình huống loại này, còn chứng khí từ Thiếu phúc xông lên do thủy hàn, phần nhiều vì hạ tiêu ở cơ thể vốn có hàn khí, hoặc phát hãn nhầm đến nỗi Tâm dương bị hư suy, khí của thủy hàn xâm lăng lên Tâm, dương suy âm lân, hàn khí nghịch lên gây nên, thuộc về chứng hư hàn.
Hai chứng này biểu hiện lâm sàng khác nhau; Can khí nghịch lên, phần nhiều vốn có các chứng trạng Can uất khí trệ như Tâm phiền dễ cáu giận, tinh thần bị ức uất, ngực khó chịu, hay thở dài, ngực sườn đầy tức, miệng đắng họng khô… vì sợ hãi hoặc ưu tư cáu giận mà phát bệnh đột ngột, khí từ Thiếu phúc xông lên ngực và họng. Khí nghịch lên do thủy hàn thì vốn có các chứng trạng dương hư như cơ thể ớn lạnh, chân tay lạnh, mặt trắng mắt trong, tiểu tiện trong dài; lại vì dùng thuốc phát hãn nhầm tổn thương Tâm dương dẫn đến khí nghịch lên do thủy hàn, tự cảm thấy có luồng hơi từ Thiếu phúc xông lên, mấp máy rung động cho nên dưới rốn máy động.
Can khí nghịch lên, chủ yếu dùng phép dẹp xung giáng nghịch, lý khí hoà doanh, thah tiết Can nhiệt, dùng Bôn đồn thang gia giảm, cũng có thể dùng Toàn phúc đại gia thang để giáng nghịch, ích khí, hoà Vị. Khí nghịch lên do thủy hàn, điều trị nên ôn dương hành thủy, lý khí giáng nghịch, Dưới rốn rung động, có thể dùng Phục linh quế chi cam thảo đại tảo thang; bên ngoài kiêm nhiễm hàn tà thì dùng Quế chi gia quế thang để thông dương tán hàn. Nếu hạ tiêu có hàn, Can khí nghịch lên thì nên ôn dương khư hàn lý khí giáng nghịch, có thể dùng Thiên kim Bôn đồn thang gia giảm.
Trích dẫn y văn
Chứng Tích ở Thận gọi là Bôn đồn, phát sinh ở Thiếu phúc, lên trên dưới Tâm. Như lợn con, hoặc ở trên, hoặc ởdưới tuỳ lúc, lâu không khỏi, khiến nguời suyễn nghịch, cốt nuy, thiểu khí (Nạn kinh – nạn 56).
Nghĩ như chứng Bôn đồn, là tích khí của Thận phát sinh do sợ hãi ưu tư. Nếu hãi sợ thì hại thần, Tâm chứa thần, lo nghĩ thì hại chí. Thận chứa chí, Thần với chí đều bị hại, động khí tích ở Thận thì khí dồn xuống, xục lên trên như lỢn con chạy ngược cho nên gọi là Bôn đồn. Nếu khí lân Tâm, trong Tâm như chống chếnh, như gặp sự kinh hãi, như người bị hoảng sợ, năm tạng không ổn định, ăn uống vào thì mửa ngay, khí đầy ở trong ngực, cuồng si không vững, nói bậy nhìn bừa, đó là trạng thái kinh sợ bôn đồn. Nếu khí đầy nghẽn Tâm, dưới Tâm rối loạn không muốn nghe tiếng người, lúc phát lúc ngưng không nhất định,lúc chùng lúc căng, hổn hển đoản hơi, chân tay quyết nghịch, bên trong phiền kết mà đau, nhộn nhạo muốn nôn, đó là trạng thái Bôn đồn do lo nghĩ (Chư bệnh nguyên hậu luận – Bôn đồn khí hậu).
