Khái niệm
Bụng nổi gân xanh là chỉ chứng trạng lớp bì phu ở vùng bụng bộc lộ gân xanh; sách Nội kinh gọi là “Phúc cân”, như Linh khu – Mạch trướng thiên viết: “Bụng trướng, mình đều to, so với phu trướng bằng nhau, sắc úa vàng, bụng nổi gân, lấy đó làm chứng hậu”.
Bụng nổi gân xanh thường cùng xuất hiện với vùng bụng cổ trướng cả hai đều là biểu hiện lâm sàng của bệnh Cổ trướng.
Trướng bụng trong bệnh Cam tích ở trẻ em cũng xuất hiện chứng bụng nổi gân xanh, không thuộc phạm vi thảo luận ở mục này.
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
Bụng nổi gân xanh do khí trệ thấp ngăn trở: Có chứng bụng to trướng đầy, bộc lộ gân xanh, hai bên sườn trướng đau, kém ăn, sau khi ăn thì bụng trướng nặng thêm, chây tay thân thể mỏi mệt, tiểu tiện sẻn ít, đại tiện lỏng nhão, rêu lưỡi trắng nhớt, mạch Huyền.
Bụng nổi gân xanh do Can Tỳ huyết ứ: Có chứng bụng to rắn đầy, bộc lộ gân xanh, dưới sườn có khối sưng đau nhói, miệng khô nhưng chỉ muốn ngậm nước chứ không muốn nuốt, đại tiện sắc đen, sắc mặt đen sạm, đầu cổ, ngực và tay xuất hiện nốt muỗi đốt, sắc môi tía sạm, chất lưỡi tía tối có nốt ứ huyết, mạch Tế Sác.
Bụng nổi gân xanh do Tỳ Thận dương hư: Có chứng bụng to trướng đầy, bộc lộ gân xanh, sợ lạnh tay chân lạnh, bụng đầy kém ăn, lưng gối mỏi yếu, khô họng, đại tiện nhão, chi dưới phù thũng, sắc mặt úa vàng, chất lưỡi tía nhợt bệu, rêu lưỡi trắng trơn, mạch Trầm Tế.
Bụng nổi gân xanh do Can Thận âm hư: Biểu hiện chủ yếu Có chứng bụng to trướng đầy, bộc lộ gân xanh, đầu choáng mắt hoa. Tâm phiền mất ngủ, miệng ráo họng khô, răng mũi xuất huyết, tiểu tiện sẻn ít, sắc mặt tối xạm, lưỡi đỏ ít tân dịch, mạch Huyền Tế Sác.
Phân tích
- Chứng Bụng nổi gân xanh do khí trệ thấp ngăn trở với chứng Bụng nổi gân xanh do Can Tỳ huyết ứ: Bụng nổi gân xanh do khí trệ thấp ngăn trở là do Can uất khí trệ mất chức năng sơ tiết, hoành nghịch phạm Vị, Tỳ mất sự kiện vận, Thủy thấp đọng ở trong, thấp trọc úng tắc khí huyết không thư sướng, mạch lạc bị nghẽn gây nên. Biểu hiện lâm sàng ngoài những chứng trạng bụng to trướng đầy, bộc lộ gân xanh, còn biểu hiện cả chứng hậu Can khí uất kết như hai bên sườn đầy đau và Tỳ hư thấp khốn như kém ăn, sau khi ăn bụng trướng nặng thêm, chân tay mình mẩy ê mỏi, tiểu tiện sẻn ít, đại tiện nhão.
Bụng nổi gân xanh do Can Tỳ huyết ứ là do ứ huyết ngăn trở ở Can tỳ, mạch lạc không thông gây nên, chứng này thường do chứng khí trệ thấp ngăn trở phát triển nên. Vì thế bụng trướng to và đầy cũng giống như loại bụng nổi gân xanh do khí trệ thấp ngăn trở, tiểu tiện không lợi, đau hai bên sườn .V.V.. Biểu hiện khác nhau chủ yếu là chứng trạng thuộc ứ huyết dưới sườn có khối sưng đau nhói, miệng khô chỉ muốn ngậm nước chứ không muốn nuốt, đại tiện sắc đen, đầu cổ lưng bụng xuất hiện nốt ứ huyết, sắc môi tía tối, chất lưỡi tía tối có nốt ứ huyết, mạch Tê Sắc.
Bụng nổi gân xanh do khí trệ thấp ngăn trở điều trị nên sơ Can kiện Tỳ lợi thấp trừ đầy, chọn dùng phương Sài hồ sơ Can tán hợp với Vị linh thang gia giảm, Bụng nổi gân xanh do Can tỳ huyết ứ điều trị nên hoạt huyết hóa ứ, lợi thủy tiêu sưng, dùng phương Điều doanh ẩm gia giảm.
- Chứng bụng nổi gân xanh do Tỳ thận dương hư:
Chứng này do Tỳ Thận dương hư, thủy thấp không hóa, hàn thủy đọng lại, mạch lại bị nghẽn gây nên, vì vậy ngoài những chứng trạng to bụng trướng đầy, bộc lộ gân xanh, tiểu tiện không lợi, còn có những chứng trạng Thận dương hư sợ lạnh chân tay lạnh, lưng gối mềm yếu, chi dưới phù thũng và biểu hiện chứng trạng Tỳ khí hư như bụng đầy kém ăn, đại tiện nhão .v.v… Điều trị chứng này nên ôn bổ Tỳ Thận, hành khí lợi thủy, dùng phương Thực Tỳ ẩm gia giảm.
- Chứng Bụng nổi gân xanh do Can Thận âm hư:
Chứng này thường xuất hiện chứng thủy thấp ngăn trệ trước tiên, sau đó là thấp uất hóa nhiệt, phần âm của Can thận tổn thương. Vì thế biểu hiện lâm sàng ngoài các chứng bụng to trướng đầy, bộc lộ gân xanh, tiểu tiện không lợi, còn có những chứng trạng Can Thận âm hư, hư nhiệt từ trong sinh ra, như choáng đầu hoa mắt, Tâm phiền mất ngủ, miệng ráo họng khô, răng và mũi xuất huyết, mạch Huyền Tế sác. Bụng nổi gân xanh do Can Thận âm hư điều trị nên tư dưỡng Can Thận , lợi thủy tiêu trướng, chọn dùng phương Nhất quán tiễn hợp với Trư linh thang.
Bụng nổi gân xanh thường xuất hiện trên cơ sở vùng bụng cổ trướng các nguyên nhân tạo nên thủy thấp đọng ở trong, khí huyết vận hành không thư sướng, mạch lạc ứ nghẽn đều có thể xuất hiện chứng bụng nổi gân xanh. Vì thế biện chứng và điều trị chứng Bụng nổi gân xanh đều phải kết hợp vùng bụng và tình huống toàn thân mà biện chứng luận trị.
Trích dẫn y văn
Trên bụng thấy nổi gân xanh, sau khi ỉa chẩy mà bụng thũng thì chết (Cảnh Nhạc toàn thư – Thũng trướng).
Chứng Cổ trướng cũng là bệnh của Khí phận,cho nên gần giống với chứng phu trướng, chỉ có bụng nổi gân xanh là khác nhau. Nhưng bệnh Phu trướng gốc ở Phế, bệnh Cổ trướng gốc ở Tỳ, vì Tỳ âm tổn thương, Vị tuy ăn được mà Tỳ không vận hóa, hoặc do nộ khí hại Can, dần dà ảnh hưởng sang Tỳ, Tỳ hư quá cho nên âm dương không giao nhau, trong đục lẫn lộn, toại đạo không thông, uất lại thành nhiệt, nhiệt lưu đọng thành thấp, thấp và nhiệt cùng phát sinh cho nên bụng trướng to rỗng không chẳng chứa vật gì, lớp da ở ngoài căng bóng, sáng ăn sẽ không ăn được bữa tối. Nhưng rốn lồi ra, bụng nổi gân xanh, da bóng như bôi dầu, đều là những chứng bất trị (Tạp hênh nguyên lưu tê chúc – Thũng trướng nguyên lưu).
