Khái niệm
Bề mặt lưỡi nổi lên mầu tro kèm theo cả mầu đen gọi là “Rêu lưỡi mầu đen tro” hoặc gọi là “Thiệt thai hôi sắc”.
Nói đúng ra mầu sắc của rêu lưỡi mầu tro với rêu lưỡi mầu đen về chủ bệnh không giống hẳn nhau. Rêu lưỡi khi bộc lộ mầu đen nhạt tức là mầu tro, rêu lưỡi khi bộc lộ mầu tro sẫm tức là biến mầu đen dần dần; Chủ bệnh của rêu lưỡi mầu tro khá nhẹ, chủ bệnh của rêu lưỡi mầu đen khá nặng. Nhưng nói theo sự phát triển của bệnh tình và chuyển quy của bệnh thì hai loại này có liên quan chặt chẽ, cho nên thảo luận chung vào một chuyên mục.
Rêu lưỡi mầu đen tro bệnh tình nói chung khá nặng lâm sàng nên căn cứ vào sự tươi nhuận của bề mặt lưỡi và kết hợp với chứng trạng toàn thân mà chẩn đoán phân biệt.
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
- Rêu lưỡi mầu đen tro do Tỳ dương hư suy: Rêu lưỡi mầu đen tro mà mỏng và nhuận, sắc mặt vàng bủng không thiết ăn uống, trong bụng lạnh đau, bụng đầy gặp ấm thì dễ chịu, miệng không khát thích uống nước nóng, đại tiện lỏng loãng hoặc ỉa chầy ra đồ ăn không tiêu, chân tay không ấm, cơ thể lạnh, thở yếu mạch Trầm Trì.
- Rêu lưỡi màu đen tro do đờm ẩm ngăn cách ở trong: Rêu lưỡi mầu đen tro trơn ánh nước hoặc là mầu tro đen mà nhớt, đầu choáng mắt hoa, ngực bụng trướng đầy vùng bụng có tiếng nước óc ách, nôn mửa ra đờm dãi và nước trong, miệng khát không muốn uống, sôi bụng đại tiện nhão hoặc cơ thể vốn đương khỏe mà giờ lại gầy còm, nặng mình yếu ớt, nằm co khổ sở, thậm chí bụng dưới căng cứng bất nhân, dưới rốn rung động tiểu tiện sẻn ít hoặc là khái thấu hồi hộp đoản hơi mạch Huyền Hoạt.
- Rêu lưỡi mầu đen tro do thấp nhiệt tích chứa ở trong: Có chứng rêu lưỡi màu đen tro dầy nhớt mà dính, mình nóng bứt dứt, về buổi chiều hiện tượng nhiệt rõ rệt hoặc hàn nhiệt lẫn lộn, miệng đắng môi ráo, sắc mặt vàng nhạt hoặc tôi trệ, vùng trung quản bĩ đầy, bụng trướng đại tiện nhão khó đi tiểu tiện vàng sẻn mệt mỏi khốn đốn, chân tay bứt dứt mạch Huyền Hoạt.
- Rêu lưỡi mầu đen tro do nhiệt hun đốt Thận âm: Có chứng rêu lưỡi mầu đen tro, khô ráo nổi gai, Tâm phiền không ngủ được, mình nóng mặt đỏ họng khô mà ráo, tiêu khát hoặc choáng váng tai ù, hồi hộp hay quên lưng gối yếu mỏi, đại tiện khô ráo, tiểu tiện sẻn đỏ, mạch Tế Sác.
Phân tích
– Chứng Rêu lưỡi mầu đen tro do Tỳ dương hư suy vôi chứng Rêu lưỡi mầu đen tro do đờm ẩm ngăn cách ở trong: cả hai chứng rêu lưỡi đều có hiện tượng mầu đen tro trơn nhuận. Tựu trung chứng Rêu lưỡi mầu đen tro do Tỳ dương hư suy phần nhiều do Tỳ khí hư yếu lâu ngày khí tổn liên lụy đến dương hoặc là hàn tà trực trúng hoặc do điều trị sai lầm, hoặc do ăn uống đồ sống lạnh làm tổn thương Tỳ dương, trung dương không mạnh âm hàn thịnh ở trong gây nên. Như sách Biện thiệt chỉ nam viết: “Rêu lưỡi mầu đen tro mà trơn đó là hàn thủy vũ thổ, Thái âm bị trúng hàn”. Chứng Rêu lưỡi mầu đen tro do đờm ẩm ngăn cách ở trong là do Tỳ dương không mạnh, tân dịch không thể vận hành phân bố được bình thường liền tụ lại mà sinh thấp đọng lại biến thành ẩm, ngưng lại mà thành đờm, hàn ẩm với đàm thấp đình trệ ở Trường Vị hàn thấp úng thịnh gây nên. Yếu điểm chẩn đoán phân biệt là: Loại trên Vị không có trọc tà cho nên rêu lưỡi mầu đen tro mỏng và ướt nhiều kiêm các hiện tượng Tỳ dương bất túc, dương hư trúng hàn như: trong bụng lạnh đau không khát nước, chân tay lạnh kém ăn, đại tiện nhão mạch Trầm Trì. Nếu Tỳ mất sự vận chuyển mạnh không còn chức năng thăng giáng, Vị không giáng trọc thì nôn mửa. Tỳ mât thăng thanh thì ỉa chầy. Loại sau là Vị có đàm ẩm ẩn náu ở trong cho nên rêu lưỡi mầu đen tro dầy mà trơn ánh nước lại kèm theo các chứng đờm ẩm thấp trọc ngăn trở ở Vị trường như: ngực sườn trướng đầy, vùng bụng có tiếng nước óc ách, miệng khát mà không muốn uống, nôn mửa ra đờm dai hoặc nước trong, ruột sôi, đại tiện nhão, mạch Huyền Hoạt. Chứng Rêu lưỡi mầu đen tro do Tỳ dương hư suy điều trị theo phép ôn trung tán hàn cho uống Phụ tử Lý trung thang. Chứng Rêu lưỡi mầu đen tro do đàm ẩm ngăn trở ở trong điều trị theo phép ôn dương hóa ẩm cho uống Linh quế truật cam thang.
– Chứng Rêu lưỡi mầu đen tro do thấp nhiệt ấp lì ở trong với chứng Rêu lưỡi mầu đen tro do nhiệt hun đốt Thận âm: Loại trên phần nhiều do Tỳ mất sự vận chuyển mạnh, thủy thấp đọng ở trong uất lại lâu ngày hóa bệnh, thấp với nhiệt nung nấu uế trọc úng trệ ở Trung tiêu gây nên. Loại sau là do thể trạng vốn âm hư, hàn tà xâm phạm vào Thiếu âm theo dương hóa nhiệt hoặc ôn bệnh nhiệt tà vào sâu Thiếu âm hỗ trỢ cho Tâm hỏa quá thịnh ở trên hun đốt Thận thủy khiến cho bị hao kiệt ở dưới đến nôi Thận thủy không dâng lên trên mà Tâm hỏa càng bốc mạnh. Tâm hỏa càng bốc mạnh thì Thận thủy càng tiêu hao, cuối cùng biến thành chứng chân âm muốn kiệt, tráng hỏa càng hun đốt. Cả hai tuy đều là thực chứng nhưng nguyên nhân cơ chế bệnh khác nhau, về biểu hiện lâm sàng cũng khác nhau rõ rệt. Chứng Rêu lưỡi mầu đen tro do thấp nhiệt ấp ủ ở trong thì rêu lưỡi dầy nhớt mà dính kiêm các chứng bụng bĩ đầy bụng trướng và buồn nôn do thấp nhiệt uế trọc ở trong là chứng Tỳ Vị thăng giáng thất thường, hoặc là chứng thấp khốn Tỳ dương như: mình nóng khó chịu, miệng đắng, môi ráo mỏi mệt, chân tay rã rời, mạch Trầm Hoạt do nhiệt hun đốt ở phần lý gây nên. Chứng Rêu lưỡi mầu đen tro do nhiệt hun đốt Thận âm thì khô ráo mà nổi gai, chất lưỡi đỏ và kiêm các chứng trong Tâm phiền nhiệt không ngủ được, mình nóng mặt đỏ tiêu khát, mạch Tế Sác thuộc chứng Thận âm bất túc Tâm hỏa quá thịnh. Chứng Rêu lưỡi mầu đen tro do thấp nhiệt ấp ủ ở trong điều trị nên dùng phép tân khai, phương hương hóa thấp hoặc hóa thấp thanh nhiệt dùng phương Tam nhân thang hoặc Hoàng liên ôn Đởm thang. Chứng Rêu lưỡi đen tro do nhiệt hun đốt Thận âm điều trị nên tư âm bổ Thận, thanh Tâm tả hỏa cho uống Hoàn liên a giao thang, Gia giảm Phục mạch thang.
Tóm lại Rêu lưỡi mầu đen tro là lý chứng chủ bệnh có hàn nhiệt đờm thấp khác nhau, phần nhiều thấy ở tật bệnh giai đoạn nghiêm trọng, như Rêu lưỡi mầu đen tro mà mỏng là thuộc Tỳ dương hư suy, Rêu lưỡi màu đen tro mà khô và nổi gai là thuộc nhiệt hun đốt Thận âm. Rêu lưỡi mầu đen tro mà trơn ánh nước là thuộc đờm thấp ngăn trở ở trong. Rêu lưỡi mầu đen tro dầy nhớt mà dính là thuộc thấp nhiệt ấp ủ ở trong hoặc thấp đờm có kiêm uất nhiệt. Trong bệnh Thương hàn, chứng rêu lưỡi mầu đen tro mà trơn thường gặp ở tam âm kinh bệnh, phần nhiều là hiện tượng dương hư âm thịnh, thủy đến khắc hỏa thuộc về chứng nghịch. Nếu rêu lưỡi mầu đen tro mà khô phần nhiều gặp ở Tam Dương kinh bệnh thường là hỏa cực giống như thủy là chứng bệnh có thể dùng phép hạ. Phân biệt rõ ràng hai loại trên lại tham khảo các lý luận khác thì chẩn đoán phân biệt không khó.
Trích dẫn y văn
Chứng lưỡi nổi gai khô và mầu đen tro: Lưỡi có mầu đen tro mà ở giữa có gai mà khô có thể thấy thêm các chứng họng khô miệng ráo suyễn đầy đó là tà nhiệt kết ở Thiếu âm nên dùng phép hạ. Nhưng cần phải thể hiện có trung tiện nhiều không mới dùng được phép ha. Nếu dùng thuôc hạ quá sớm người bệnh sẽ khó tiểu tiện (Thương hàn thiệt giám – Hôi sắc thiệt tổng luận)
Lưỡi có mầu đen tro mà có quầng chồng chất đó là ôn bệnh nhiệt độc truyền vào tam Âm, độc truyền vào tam Âm một lần thì lưỡi có một lớp quầng mầu tro, độc thịnh cho nên có lớp quầng chồng lên nhau là dấu hiệu rất nguy phải nên dùng thuốc Lương cách để giải độc cả đôi bên, dùng Thừa khí để hạ. Một quầng thì còn nhẹ, hai quầng là rât nặng, đến 3 quầng thì tất chết. Cũng có trường hơp có 2, 3 tầng lằn ngang đôi với loại quầng chồng chất này không khác nhau (Tứ chẩn quyết vi – Vọng chẩn).
Ven lưỡi có mầu đen tro mà giữa lưỡi tía nhạt từng lúc, ở đáy lưỡi nhạt hơn đó là khí nghịch lên Thiếu âm không thuốc nào chữa nổi.
Rêu lưỡi mầu đen tro có nếp nhăn khô nứt đó là tạng phủ nhiệt cực lại do ăn nhầm phải đồ nóng hoặc uống nhầm thuốc ôn bổ cay ráo hun đốt chân âm gây nên. Điều trị nên dùng Thập toàn khổ hàn cứu bổ thang vượt ra ngoài khuôn phép cho uống khẩn trương tới khi nào mầu tro đen tạm lui đi, nếp nhăn bình thường thì khỏi ngay (Biện thiệt chỉ nam – Hôi sắc loại chẩn đoán giám biệt pháp).
