Nhắc lại giải phẫu – chức năng
Nhân dây XII nằm ở hành não, các sợi trục tạo thành dây XII và ra khỏi não ở rãnh trước trám hành. Dây XII thoát ra khỏi sọ qua lỗ lồi cầu trước; sau đó đi qua vùng hàm hầu và vùng trên móng, qua lỗ hạ thiệt để vào lưỡi.
Chức năng dây XII đơn thuần là vận động cơ lưỡi.
Khám dây XII
Quan sát: bệnh nhân ở tư thế nằm hoặc ngồi, đầu tiên thầy thuốc yêu cầu bệnh nhân há miệng, quan sát lưỡi ở trạng thái yên tĩnh và nhận xét xem hai bên lưỡi có cân đối không, đầu lưỡi có lệch về bên nào không và có cơ lưỡi bên nào bị teo hoặc rung thớ cơ không; sau đó yêu cầu bệnh nhân thè lưỡi ra và rụt lưỡi lại, quan sát đầu lưỡi xem có lệch không và lệch về bên nào (phải hoặc trái).
Khám vận động cơ lưỡi: yêu cầu bệnh nhân ấn đầu lưỡi vào thành má hai bên của họ và thầy thuốc dùng các ngón tay của mình đè ngược lại để kiểm tra sức cơ lưỡi từng bên của bệnh nhân, đánh giá sức cơ lưỡi từng bên và so sánh sức cơ hai bên với nhau.
Đánh giá kết quả khám
- Bình thường: lưỡi nhìn đầy đặn cân đối, không có run thớ cơ, sức cơ hai bên khoẻ đều.
- Triệu chứng tổn thương dây XII:
+ Vận động bất thường của lưỡi: trong bệnh Parkinson, liệt toàn thể do giang mai có thể quan sát thấy động tác thò ra rụt vào nhanh của lưỡi. Ở các bệnh nhân múa giật (Sydenham hoặc Huntington) cũng thấy các động tác bất thường của lưỡi giống như ở chi.
+ Liệt lưỡi thường có những đặc điểm:
- Thường liệt một bên với các triệu chứng: run thớ cơ (fibrillation) và teo nửa lưỡi.
- Đầu lưỡi lệch (khi nghỉ lệch nhẹ về bên lành, khi thè lưỡi ra lưỡi sẽ lệch về bên liệt, khi bệnh nhân rụt lưỡi lại sẽ lệch về bên lành).
Bệnh nhân không thể chủ động đưa đầu lưỡi về bên lành được.
Đường giữa lưỡi lõm sâu có thể tạo thành hình lòng máng.
+ Liệt cả 2 bên lưỡi sẽ có các triệu chứng:
Lưỡi bất động.
Khó nhai nuốt và phát âm.
Teo và rung toàn bộ lưỡi.
Nguyên nhân tổn thương dây TK hạ thiệt:
+ Liệt ngoại vi dây XII thường do:
Xơ cột bên teo cơ.
Viêm sừng trước tuỷ sống cấp tính.
Rỗng tuỷ khu vực hành não.
Nhồi máu não.
Chấn thương.
Bệnh
Lao màng não vùng nền.
Các u vùng sau mũi.
+ Liệt trung ương dây XII thường do:
- Hội chứng giả hành não.
- Nhuyễn não vùng nắp cả 2 bên bán cầu gây liệt môi, lưỡi, hầu, không teo cơ, không rung giật cơ.
