Ẩu là ói ra có tiếng và có thức ăn, thổ là ói ra không có tiếng mà có thức ăn, can ẩu là ói ra có tiếng mà không có thức ăn; phần lớn là do vị khí mất đi sự hoà giáng, can vị khí nghịch mà thành bệnh.
Tuy chứng này có nhiều nguyên nhân, nhưng đại để không ngoài hàn nhiệt, hư thực. Có khi do ngoại cảm phong hàn, phong hàn làm ngăn cách không cho vị khí giáng xuống dưới, có khi do can mộc hoành nghịch, chạy theo xung mạch nghịch lên trên, vị khí mất đi lẻ hoà giáng, có khi do ham ăn, ăn nhiều quá vị phủ không kịp làm hủ nhiệt, sự truyền đạo mất đi lẽ thường, nghịch để chạy lên trên, có khi do khí hoả nhiệt viêm lên trên, chỉ có thăng mà không có giáng, có khi do đàm trọc làm trệ trung tiêu, thanh khí không thăng, trọc âm không giáng làm cho nôn mửa. Bệnh này thuộc thực chứng nhiều nhất. Hư chứng chủ yếu là do tỳ hư vị hàn. Trên lâm sàng, dùng châm cứu để chữa bệnh nôn mửa thường nhanh và kết quả hơn là dùng thuốc.
TRỊ LIỆU
Chứng trạng: Chứng này lấy nôn mửa làm chủ, do ở nguyên nhân bệnh không giống nhau, chứng trạng có sự phân biệt khác nhau. Đặc biệt của nó là cảm hàn kiêm đầu thông. Vị nhiệt kiêm chứng ăn vào thì thổ ra ngay. Can uất kiêm sườn đau, ăn vào bị tích kiêm chứng đại tiện bị bí, đàm trọc kiêm choáng váng, tâm hồi hộp, hư chứng kiêm tiêu chảy, thích uống nóng nhưng ăn ít.
Phép trị: Lý khí, giáng nghịch, hoả vị, trấn xung nghịch làm chủ, tuỳ chứng mà kiêm tri.
Xử phương và phép châm cứu: Châm tả xích trạch 5 phân, tả thiên đột 3 phân, châm trung quản 5 phân, nội quan 3 phân, túc tam lý 5 phân, tất cả đều bình bổ bình tả, bổ cách du 3 phân, bổ vị du 2 phân, lưu kim 5 đến 10 phút.
Phép gia giảm: Nếu vị nhiệt, châm xuất huyết xích trạch, bổ trung quản 5 phân, tả nội quan 3 phân, bổ vị du 3 phân, tả túc tam lý 5 phân. Nếu bị ngoại cảm tả ngoại quan 3 phân, bổ nội quan và thiên đột. Nếu kiêm có đàm, châm thêm tả phong long 5 phân. Nếu kiêm can uất, châm thêm tả thái xung, can du đều 3 phân. Nếu nôn mửa không ngừng châm trung khối 1 phân, dùng cây ngải cứu nhỏ cứu 3 tráng.
CẤM KỴ
Cấm ăn những món dầu mỡ, sống lạnh, không ăn hoặc ít ăn đồ ngọt.
GHI CHÚ
Có loại nôn mửa gọi là phản vị, tức là ăn sáng chiều nôn. Chứng này cũng không ngoài tỳ vị hư hàn, huyết khí suy nhược, làm cho hỏa ở đan điền bị suy không còn trợ được cho tỳ vị trong việc làm tiêu hoá thuỷ cốc, khí âm hàn làm cách trở trung tiêu, vì thế ăn uống không được, khi ăn vào là nôn, sau khi nôn thì dễ chịu, thậm chí có khi không chịu được mùi cơm gạo. Châm chứng này lấy phép bổ nhiều tả ít; dùng các huyệt như: bách hội, phong trì. Nếu mặt bị vàng, châm thái dương, 3 ngày châm 1 lần. Sau đó châm thêm đại chuỳ, phê du, cao hoang, tỷ du, vị du, đại trường du, thiên đột, cao hoang, chiên trung, kiến lý, đan điền, cứu nhiều càng tốt.
Y ÁN
Thí dụ 1 : nôn mửa do hư hàn
Ông Cao Văn Đ … 58 tuổi, công nhân …
Khám lần 1 (17 tháng 11): Bệnh nhân bị nôn mửa mấy ngày qua, thể chất vốn suy nhược lại ăn ít, thường cảm thấy vùng trên rốn bị lạnh, tứ chi không được ấm, đại tiện phân nát. Ba hôm trước nhân vì ăn uống không thích hợp cho nên bị lợm giọng, kế đó là nôn mửa, ngày càng nặng, đến xin châm cứu, mạch trầm trì, rêu lưỡi trắng nhạt. Đây thuộc chứng tỳ vị hư hàn, vị khí nghịch lên trên.
+ Phép trị: Ôn bổ tỳ vị là chủ, trợ tá bằng lý khí giáng nghịch.
+ Xử phương: Châm tả nội quan 5 phân, tả thiên đột 3 phân, châm trung quản 5 phân tiền tả hậu bổ, châm túc tam lý 1 thôn tiền bổ hậu tả; cứu thiên khu, thần khuyết, thuỷ phân đều 5 tráng.
Khám lần 2 (20 tháng 11): Sau khi châm lần trước chứng nôn mửa đã giảm số lần, ăn khá hơn.
+ Xử phương : Châm cách du, tỳ du, vị du đều 3 phân, cứu 5 tráng; châm thiên đột, nội quan, khi châm vào đắc khí thì dùng ngay phép tả, không lưu kim.
Khám lần 3 (25 tháng 11): Chứng nôn mửa đã đứt, châm tiếp nhằm củng cố.
+ Xử phương: Cứu thần khuyết, thủy phân, thiên xu, túc tam lý đều 3 phân. Cho uống thêm hoàng kỳ kiến trung thang gia vị (2 thang) nhằm điều dưỡng.
Sắc với nước uống.
Thí dụ 2 : nôn mửa do ngoại cảm, nội thương
Em Dũng 13 tuổi học sinh.
Khám lần 1 (03 tháng 3): Bệnh nhân bị nôn mửa đã hai ngày. Hai ngày trước đây, nhân bị mưa ướt dầm lại ăn thêm thức ăn lạnh cơm nguội sinh bệnh đầu thống, vị hoãn trướng mãn ăn không được, cứ nôn mửa, mạch huyền hoạt, lưỡi nhạt, rêu lưỡi trắng dày thô. Đây thuộc ngoại cảm hàn thấp, nội thương ẩm thực.
+ Phép trị: Giải cả biểu lổn lý.
+ Xử phương: Châm tả thiên đột 3 phân, tả trung quản 3 phân, tả xích trạch 3 phân, tả cách du 3 phân, châm vị du 3 phân tiền tả hậu bổ, tả ngoại quan 3 phân, châm bách hội, thượng tinh đều 2 phân, đều cứu 5 tráng.
Khám lần 2 (5 tháng 6): Sau khi châm hết thổ, ăn được, châm theo phép cũ và cho uống Hoắc hương chính khí hoàn 6 gói, sáng và tối mỗi lần 1 gói, điều lý lành bệnh.