Tên và nguồn gốc
+ Tên thuốc: Bạch truật (Xuất xứ: Đào Hoằng Cảnh).
+ Tên khác: Sơn kế (山蓟), Dương bão kế (杨抱蓟), Thuật (术), Sơn giới (山芥), Thiên kế (天蓟), Sơn khương (山姜), Khất lực già (乞力伽), Sơn tinh (山精), Sơn liên (山连), Đông bạch truật (冬白术).
+ Tên Trung văn: 白术 BAIZHU
+ Tên Anh Văn: Largehead Atractylodes Rhizome, Rhizome of Largehead Atractylodes
+ Tên La tinh: Atractylodes macrocephala Koidz. [A-tractylis macrocephala (Doidz.) Hand.-Mand.-Mazz.]
+ Nguồn gốc: Là thân rễ của Bạch truật thực vật họ Cúc (Composite).
Bạch truật Atractylodes macrocephala Koidz.
Thu hoạch
Tiết sương giáng (vào ngày 23 hoặc 24 tháng 10) đến lập đông (tiết bắt đầu mùa đông vào khoảng tháng mười âm lịch), bỏ đi lá thân và đất, sấy khô hoặc phơi khô, rồi bỏ đi râu rễ là được. Lọai sấy khô gọi là Hồng truật; lọai phơi khô gọi là Sinh sái truật, cũng gọi là Đông truật.
Phân bố
Chủ yếu sản xuất ở các vùng Triết Giang, Hồ Bắc, Hồ Nam v.v…(Trung Quốc).
Dược liệu Bạch truật
Dược liệu Bạch truật phiến
Bảo quản:
Để nơi khô, mát, phòng mọt, phòng độc.
Bào chế
– Sinh Bạch truật: Lựa sạch tạp chất, dùng nước ngâm, thời gian ngâm nên căn cứ theo mùa, thay đổi khí hậu và kích cở Bạch truật mà nắm vững thích hợp, sau khi ngâm vớt ra, ngấm ướt, cắt lát, phơi khô.
– Sao Bạch truật: Trước lấy vỏ trấu rắc vào trong chảo nóng, đợi lúc khói bốc lên, lấy Bạch truật phiến đổ vào sao đến sắc vàng nhạt, lấy ra, sau khi sàng bỏ vỏ trấu để nguội. (Cứ mỗi 100g Bạch truật phiến, dùng vỏ trấu 10 cân).
– Tiêu bạch truật: Lấy bạch truật phiến bỏ vào trong chảo dùng lửa nhỏ sao đến sắc vàng cháy sém, phun dội nước sạch, lấy ra hong klhô.
Thổ sao Bạch truật: Lấy Phục long can nghiền bột, để vào trong nối sao nóng, cho vào Bạch truật phiến, sao đến lúc mặt ngòai có màu đất lấy ra, sàng bỏ đất, để nguội. (Cứ mỗi 100 cân Bạch truật, dùng Phục long can 20 cân).
Tính vị
– Trung dược đại từ điển: đắng, ngọt, ấm.- Trung dược học: Ngọt, đắng, ấm.
– Bản kinh: Vị đắng, ấm.
– Dược tính luận: Vị ngọt, cay, không độc.
– Biệt lục: Ngọt, không độc
Qui kinh
– Trung dược đại từ điển: Vào kinh Tỳ, Vị.- Trung dược học: Vào kinh Tỳ, Vị.
– Thang dịch bản thảo: Vào kinh Thủ thái dương, Thiếu âm, Túc dương minh, Thái âm, Thiếu âm, Quyết âm.
– Bản thảo mông thuyên: Vào 4 kinh Tâm, Tỳ, Vị, Tam tiêu.
Công dụng và chủ trị
Bổ Tỳ, ích Vị, táo thấp, hòa trung, an thai.
Trị Tỳ Vị khí yếu, không muốn ăn uống, biếng mỏi ít hơi, hư trướng, tiêu chảy, đàm ẩm, thủy thũng, hòang đản, thấp tý, tiểu tiện không lợi, đầu chóang, tự ra mồ hôi, thai khí bất an.
– Bản kinh: Chủ phong hàn thấp tý, tử cơ, co giật, đản, cầm mồ hôi, trừ nhiệt tiêu thực.
– Biệt lục: Chủ đại phong tại thânm thể và mặt, phong hoa mắt đầu đau, chảy nước mắt, tiêu đàm nước, trục phong thủy kết sưng ở trong khỏang da, trừ cấp đầy dưới tâm, cùng hoắc lọan thổ hạ không ngừng, lợi huyết ở khỏan eo lưng rốn, ích tân dịch, ấm vị, tiêu thức ăn thèm ăn.
– Dược tính luận: Chủ đại phong ngoan tý, khí lỵ nhiều năm, tâm bụng trướng đau, phá tiêu thức ăn qua đêm, khai vị, trừ đàm dãi, trừ hàn nhiệt, ngừng hạ tiết, chủ mặt sáng hớn hở, …., trị thủy thũng trướng đầy, ngừng ẩu nghịch, trong bụng lạnh đau, thổ tả không ngừng, và vị khí hư lãnh lỵ.
– Đường bản thảo: Lợi tiểu tiện.
– Nhật hoa tử bản thảo: Trị tất cả các chứng phong, ngũ lao thất thương, khí lạnh bụng trướng, bổ lưng gối, tiêu đờm, trị thủy khí, lợi tiểu tiện, ngừng phản vị nôn nghịch, và gân xương mềm yếu, hiền phích (hạch ở bẹn, hòn trong bụng) khí khối, đàn bà lãnh trưng hà (trong bụng tích hòn rắn chắc ở một chổ gọi là trưng, tán tụ không được gọi là hà), ôn tật, sơn lam chướng khí, trừ phiền sinh cơ.
– Y học khải nguyên: Trừ thấp ích táo, hào trung ích khí, ôn trung, trừ thấp trong Tỳ Vị, trừ Vị nhiệt, mạnh Tỳ Vị, tiến ăn uống, hoa Vị, sanh tân dịch, chủ cơ nhiệt, tay chân mệt mỏi, mắt không muốn mở, lười biếng ham nằm, không muốn ăn uống, ngừng khát, an thai.
– Lý Cảo: Trừ các chứng thấp trong kinh mà lý Tỳ Vị.
– Vương Hảo Cổ: Lý trung ích Tỳ, bổ Can phong hư, chủ mạnh gốc lưỡi, ăn thì ói, vị quản đau, thân thể nặng, dưới tâm cấp đau, dưới tâm thủy bĩ, xung mạch là bệnh, nghịch khí lý cấp, bụng rốn đau.
– Bản thảo diễn nghĩa bổ di: Có mồ hôi thì ngứng, không mồ hôi thì phát. Có thể tiêu hư đàm.
Dùng thuốc phân biệt
Bạch truật và Thương truật, thời xưa không phân, gọi chung là “ Truật”, hậu thế dần dần phân biệt cho vào thuốc. Hai vị thuốc đều có 2 lọai công hiệu chủ yếu là kiện Tỳ và táo thấp. Bạch truật dùng kiện Tỳ bổ khí là chủ, dùng nhiều vào Tỳ hư thấp khốn thiên về chứng hư; Thương truật đắng ấm táo thấp là chủ, thích hợp dùng vào thấp trọc nội trở,
Cách dùng và liều dùng
Sắc uống 6 ~ 12g. Dùng sao có thể tăng cường tác dụng bổ khí kiện Tỳ, cầm tiêu chảy.
Kiêng kỵ
– Trung dược đại từ điển: Người âm hư táo khát, khí trệ trướng muộn kỵ dùng.- Trung dược học: Bổn phẩm tính thiên ôn táo, bệnh nhiệt tổn thương tân dịch và âm hư táo khát không nên dùng.
– Bản thảo kinh tập chú: Phòng phong, Địa du làm sứ của nó.
– Bản thảo hóa nghĩa: Phàm uất kết khí trệ, trướng ngạt tích tụ, suyễn rống nghẽn tắc, bao tử đau do hỏa, ung nhọt nhiều mủ, người ốm đen khí thực gây đầy, đều nên kỵ vậy.
Nghiên cứu hiện đại
- Thành phần hóa học:
– Bổn phẩm hàm chứa dầu bay hơi, trong dầu chủ yếu có atractylone, atractylol, atractylon, aunipercamphor, atractylolide v.v…, và hàm chứa có thành phần fructose, synanthrin, soluble polysaccharide, nhiều lọai amino acids và vitamin A v.v… (Trung dược học).
– Hàm chứa dầu bay hơi 1,4 %, thành phần chủ yếu là atractylol, atractylone,và hàm chứa vitamin (Trung dược đại từ điển).
- Tác dụng dược lý:
Bạch truật có tác dụng điều tiết hướng đôi đối với họat động của ruột, lúc ruột hưng phấn có tác dụng ức chế, mà lúc ruột ức chế có tác dụng hưng phấn; có tác dụng phòng trị bao tử lóet thực nghiệm, có tác dụng cường tráng; có thể xúc tiến tăng gia thể trọng của chuột con; có thể xúc tiến hợp thành albumin ruột non rõ rệt; có thể xúc tiến công năng miễn dịch tế bào; có tác dụng tăng bạch cầu nhất định; còn có khả nang bảo vệ gan, lợi mật, lợi tiểu, giáng đường huyết, chống đông máu, kháng khuẩn, chống khối u. Dầu bay hơi Bạch truật có tác dụng trấn tĩnh Trung dược học).
- Nghiên cứu lâm sàng:
Theo báo cáo, trị xơ gan bụng nước dùng Bạch truật 30 ~ 60g, viêm gan kéo dài dùng Bạch truật 30g, ung thư gan nguyên phát dùng Bạch truật 60 ~ 100g, Tỳ hư thấp trở dùng Tiêu bạch truật (Bạch truật cháy xém), âm hư Tân dịch hao tổn dùng Bạch truật sống, phối ngũ theo chứng, thu được hiệu quả điều trị khá tốt (An Huy Trung y học viện học báo, 1984, 2: 25).
Bài thuốc cổ kim tham khảo
+ Phương thuốc 1:Trị hư yếu gầy khô, ăn mà không hóa: Ư truật (tẩm rượu, 9 lần hấp 9 lần phơi) 1 cân, Thỏ ty tử (rượu nấu nhả tơ, phơi khô) 1 cân, tất cả nghiền bột, mật hòan, lớn như hạt ngô đồng. Mỗi lần uống 2, 3 chỉ.
(Cương mục thập dị)
+ Phương thuốc 2:
Trị Tỳ hư trướng đầy: Bạch truật 2 lượng, Quất bì 4 lượng nghiền bột, vẩy nước hồ hòan, lớn như hạt ngô đồng. Cứ mỗi trước bửa ăn Mộc hương làm thang tống uống 30 hòan.
(Tòan sinh chỉ mê phương – Khoan trung hòan)
+ Phương thuốc 3:
Trị bĩ (khối cứng), tiêu thực mạnh Vị: Chỉ thực (cám sao màu vàng), bạch truật 2 lượng. Thuốc trên nghiền cực mịn. Mỗi lần uống 50 hòan, nước sôi trắng uống, bất cứ lúc nào, liều tùy theo tổn thương nhiều hay ít, gia giảm mà uống vậy.
(Lan thất bí tàng – Tích truật hòan)
+ Phương thuốc 4:
Dùng ăn tư bổ , ngừng tiết lỵ lâu ngày: Bạch truật lọai tốt 10 lượng, cắt mỏng, bỏ vào trong nồi sành, nước ngập qua 2 thốn, lửa nhỏ mạnh sắc đến 1 nửa, nghiêng nước đổ vào đồ đựng, dùng bã sắc lại, như thế 3 lần, bèn lấy nước trước và sau cùng nấu thành cao, bỏ vào trong đồ đựng 1 đêm, nghiêng bỏ nước trong ở trên, lấy vậy. Mỗi lần uống 2, 3 thìa, nước mật điều uống.
(Thiên kim lương phương – Bạch truật cao)
+ Phương thuốc 5:
Trị Tỳ hư tiêu chảy: Bạch truật 1 lượng, Thược dược nửa lượng (mùa đông không dùng Thược dược, gia Nhục đậu khấu, tiêu chảy càng hiệu quả). Thuốc trên nghiền bột, cháo hòan.
(Đơn Khê tâm pháp – Bạch truật hòan)
+ Phương thuốc 6:
Trị trẻ con bị tiêu chảy lâu ngày, tỳ hư không ăn uống vào, hoặc ăn xong tiêu chảy như trước, thức ăn không tiêu: Bạch truật 1 phần (nước gạo tẩm 1 giờ, cắt, sấy khô), Bán hạ 1 chỉ rưỡi (ngâm rửa 7 lần), Đinh hương nửa chỉ (sao).
Thuốc trên nghiền nhỏ, nước gừng tươi tự nhiên làm hòan, lớn như hạt kê. Cứ trẻ nửa tuổi 3 hòan, 3 ~ 5 tuổi 5, 7 hòan, nước gừng tươi nhạt uống, sớm tối 1 lần.
(Tiểu nhi vệ sinh tổng vi luận phương – Ôn bạch hòan)
+ Phương thuốc 7:
Trị thấp tả, thử tả: Bạch truật, Xa tiền tử lượng bằng nhau, sao nghiền bột, nước sôi trắng uống 2, 3chỉ.
(Giản tiện phương)
+ Phương thuốc 8:
Trị trường phong trĩ lậu, thóat giang ỉa ra máu, sắc mặt vàng héo, nhiều năm lâu không khỏi: Bạch truật 1 cân (nước vo gạo nếp ngâm 3 ngày, cắt nghiền nhỏ, sao cháy sém nghiền bột), Can địa hòang nửa cân (rửa sạch, dùng chén đựng để vào nồi đất hấp nhừ nghiền nhỏ). Thuốc trên trộn nhau, nếu cứng , nhỏ chút ít rượu, tay hòan lớn như hạt ngô đồng, sấy khô. Mỗi lần uống 15 hòan, bụng đói uống với nước cháo, thêm đến 20 hòan.
(Phổ tế phương – Hương truật hòan)
+ Phương thuốc 9:
Chỉ truật hòan: Chỉ thực 2 chỉ, Bạch truật 4 chỉ. Sắc nước uống, hoặc làm hòan nước sôi tống uống. Có tác dụng kiện Tỳ, tiêu trướng. Dùng vào chứng Tỳ hư tiêu hóa không tốt, ăn uống ngừng trệ, mà thấy quản phúc trướng đầy. Đối với bệnh viêm bao tử mạn tính, ăn uống kém, hoặc xơ gan thời kỳ đầu, sườn đau gan to, tiêu hóa không tốt mạn tính v.v…có hiệu quả điều trị nhất định. Nếu gia vào Mạch nha, Lục khúc, lực tiêu thực đạo trệ càng mạnh; nếu kiêm đờm ẩm đình bên trong, khí trệ bĩ muộn, có thể gia Bán hạ chế, Trần bì v.v…Phương này lực tiêu tích đạo trệ khá yếu, lấy kiện Tỳ làm chủ.
(Trung y phương dược học )
+ Phương thuốc 10:
Trị trúng thấp, khẩu cấm, không biết người: Bạch truật nửa lượng, rượu 3 chén. Sắc 1 chén, uống liền: Không thể uống rượu dùng nước thay vậy. Ban ngày 3 lần, đêm 1 lần.
(Tam nhân phương – Bạch truật tửu)
+ Phương thuốc 11:
Trị đột nhiên váng đầu hoa mắt, lâu ngày không khỏi, tay chân dần gầy yếu, ăn không có mùi vị, thích ăn đất vàng: Bạch truật 3 cân, Khúc 3 cân. 2 vị trên trộn sàng hòa rượu, và tay vê hòan như hạt ngô, phơi khô. Uống 20 viên, ngày 3 lần. Kỵ đào, mận, thịt chim sẻ v.v…
(Ngọai đài)
+ Phương thuốc 12:
Trị phong hư, đầu nặng hoa mắt, rất đắng, không biết vị thức ăn.
Hõan cơ, bổ trung, ích tinh khí: Bạch truật 2 lượng, Phụ tử 1 trái rưỡi (nướng bỏ vỏ), Cam thảo 1 lượng (chích). 3 vị trên, cắt, mỗi lần thìa 5 chỉ, gừng 5 lát, táo 1 trái, nước 1 chén rưỡi, sắc 7 phân, bỏ bã, uống ấm.
(Cận hiệu phương)
+ Phương thuốc 13:
Trị tự ra mồ hôi không ngừng: Bạch truật bột, uống thìa 1 tấc vuông, ngày 2 lần.
(Thiên kim phương)
+ Phương thuốc 14:
Trị ra mồ hôi trộm: Bạch truật 4 lượng , phân làm 4 phần, 1 phần dùng Hòang kì sao cùng, 1 phần dùng Thạch hộc sao cùng, 1 phần dùng Mẫu lệ sao cùng, 1 phần dùng vỏ trấu sao cùng. Thuốc trên đều sao qua sắc vàng, bỏ thuốc thừa. Chỉ dùng Bạch truật, nghiền nhỏ. Mỗi lần uống 2 chỉ, bắp làm thang điều uống, trong vòng 4 lượng.
( Đơn Khê tâm pháp)
+ Phương thuốc 15:
Trị già trẻ do hư ra mồ hôi: Bạch truật 5 chỉ, Tiểu mạch 1 dúm, nước nấu khô, bỏ đi Mạch, nghiền bột, dùng Hòang kì làm thang uống 1 chỉ.
(Tòan ấu tâm giám)
+ Phương thuốc 16:
Trị sản hậu nôn nghịch không ăn: Bạch truật 5 chỉ, Gừng 6 chỉ. Sắc nước, từ từ uống ấm.
(Phụ nhân lương phương)
+ Phương thuốc 17:
Trị phụ nhân huyết hư cơ nhiệt, hoặc Tỳ hư chưng nóng, hoặc nội nhiệt hàn nhiệt: Bạch truật, Bạch phục linh, Bạch thược dược (sao) đều 1 chỉ, Cam thảo (sao) 5 phân, gừng, táo, sắc nước.
(Phụ nhân lương phương – Khất lực già tán)
+ Phương thuốc 18:
Trị cứ 3 ngày phát sốt rét : Cữu chế ư truật 1 cân, Quảng bì 8 lượng. Nấu cao, dùng di đường 4 lượng thu vào.
(Cổ kim lương phương)
+ Phương thuốc 19:
Trị 2 đầu của 4 ngày sốt rét, 1, 2 năm đến 3, 4 năm không khỏi, hoặc khỏi lại tái phát, liên miên không thôi: Ư truật 1 lượng, gừng già 1 lượng. Sắc nước, phát ban ngày canh năm uống ấm, nặng uống 2 lần.
(Cương mục thập di)
+ Phương thuốc 20:
Trị răng mỗi ngày dài ra, dần dần sưng tấy, khó mở miệng để ăn uống, tràn che tủy gây nên: Chỉ uống Bạch truật là khỏi.
(Hạ tử ích trị kỳ tật phương)
+ Phương thuốc 21:
Trị trẻ em chảy dãi: Sanh bạch truật giã nát, thêm nước và đường ăn, bỏ trên nồi hấp nước, phân lần uống, mỗi ngày dùng 3 chỉ.
(Giang tô Trung y 12: 1, 1965)
Các phương thuốc thường dùng:
Đại trà thang (thang uống thay trà)
Bạch truật 4,5g
Mạch đông (bỏ tâm) 3g
Sắc 2 vị trên thành thang. Mùa hè uống thay trà.
Dùng cho người già tỳ hư, ít nước bọt, miệng khát uống lâu dài có tác dụng kéo dài tuổi thọ, chống lão suy.
Bạch truật bính (bánh bạch truật)
Bạch truật tươi 250g
Đại táo 250g
Bột mì 500g
Bạch truật xay thành bột mịn sấy chín, đại táo hầm chín bỏ hạt trộn 2 vị trên với bột mì làm thành bánh, ăn điểm tâm.
Dùng cho người tỳ hư ăn kém, ỉa chảy lâu không cầm. Người nào khí trệ đầy hơi không nên uống.
Bạch truật đường thủy (nước đường bạch truật)
Bạch truật 9g
Đường vừa phải
Bạch truật giã nát, cho nước đường vào, bỏ vào nồi hấp lấy nước uống ngày 1 thang chia ba lần.
Dùng cho trẻ em tỳ hư, chảy dãi liên tục.
Bạch truật dương đố thang (thang bạch truật dạ dày dê)
Dạ dày dê 1 cái.
Bạch truật 30g
Hầm chung hai vị trên cho chín, ăn thịt, uống thang.
Uống ngày 1 thang, chia ba lẩn.
Dùng cho người ốm lâu ngày, cơ thể hư nhược gầy yếu, ăn uống giảm sút, chân tay buồn bực….
Bạch truật, dĩ nhân phạn (cơm bạch truật hạt ý dĩ)
Bạch truật sao thổ 25g
Gạo tẻ vừa phải
Hạt ý dĩ 50g
Lá sen một tàu
Chỉ xác sao 15g
Gia vị vừa phải
Gạo hấp thành cơm, lá sen trùm lên trong nồi hấp, trên đó đặt các vị thuốc, đố cơm lên trên thuốc, thêm mỡ muối cho vừa, hâp chung trong 30 phút. Ăn cơm và hạt ý dĩ.
Dùng cho người tỳ hư thất vận, ăn ít khó tiêu, tỳ hư, phù nề v.v…
Truật linh tửu (rượu bạch truật phục linh)
Bạch truật 500g
Bạch phục linh 750g
Hoàng tửu 2500ml
Ngâm (với nhau) trên 10 ngày, bỏ bã đi dùng sau. .
Uống ngày 3 lần lúc đói, mỗi lần 1-2 chén.
Dùng cho người mắc chứng ăn ít bụng đầy, rối loạn tiêu hoá ỉa chảy, ho nhiều đờm loảng phủ nề, tiểu tiện bất lợi v.v…
Bạch truật trư đổ chúc (cháo bạch truật dạ dày lợn)
Bạch truật 30g
Da dày lợn 1 cái
Cau quả 10g
Gao lức 100g
Gừng tươi 10g
Muối vừa phải
Hành tươi 3 nhánh (thái nhỏ)
Ba vị trên giã thành bột thô, dạ day lợn rửa sạch bỏ màng nhầy đi. Cho thuốc vào trong dạ dày, khâu lại. Luộc dạ dày chín, lấy nước. Cho gạo lức, hành tươi vào nước luộc, nấu lên thành cháo, cho muối ăn cho vừa, ăn lúc đói.
Dùng cho phụ nữ gan uât khi trệ, kinh nguyệt không đều, chân tay buồn bực, nội khoa tỳ hư khí trệ, đầy bụng trướng hơi…
Bạch truật độc hoạt tửu (rượu bạch truật – độc hoạt)
Bạch truật 40g
Độc hoạt 40g
vị trên giã lấy bột thó làm thuốc tan.
Rượu lấy 2 chén to, cho vào sắc còn lại 1 chén to, bỏ bã, chia 2 lần uống lúc nóng.
Dùng cho người có mang bị trúng gió co quắp chân tay, toàn thản cứng đờ, câm khấu cắn răng không mở được miệng.
Sinh truật xương bồ tửu (rượu xương bồ bạch truật tươi)
Xương bồ (sát bột hấp chín) 7.000g
Bạch truật tươi (sát bột bỏ vỏ) 7.000g
Đựng hai thứ đó trong túi vải mỏng, bỏ vào vò, đổ 35.000ml rượu trong vào ngâm, bịt kín miệng vò. Đông – xuân ủ 14 ngày. Hè thu ủ 7 ngày. Mỗi ngày uống nóng 20ml.
Dùng cho người bị bat phong thập bát tê, thông huyết mạch, điều dinh vệ. Chữa trị cốt lập khô vàng.
Nhị truật cao (Cao nhị truật)
Bạch truật 250g
Gừng tươi 150g
Thương truật 250g
Đại táo 100 quả
Phục linh 250g
vị bên trên rửa sạch, sây khô, xay bột, rây kỹ. Đại táo bỏ hạt nấu chung với gừng cho chín, bỏ bã gừng, ép thành hồ gừng táo. Trộn bột nhị truật phục linh rây được, với hồ gừng t.áo làm thành cao. Pha thèm chất chống lên men thối.
Uống bằng rượu gạo vào buối sớm và buổi tỗi hang ngày, mỗi lần 30g.
Dùng cho người cơ thể béo nhiều đờm, trong lòng buồn bực, thần kinh mệt mỏi cơ thẻ biếng nhác, lượng bạch đới nhiều, tắc kinh, buồn nôn, nhiểu đờm, tưa lưỡi quá nhiều, mạch trơn v.v…
Bạch truật tửu (rượu bạch truật)
Bạch truật 18kg (18.000g)
Gạo 18kg (18.000g)
Men vừa phải.
Bạch truật gọt vỏ, giả nát, cho 300 lít (300.000ml) nước vào ngâm 30 ngày, lấy nước, ngâm men gạo vào thành rượu để uống. Uống ngày 2-3 lần, mỗi lần 20 – 30ml.
Dùng cho người mắc các bệnh phong thấp về gân cốt. Có thể giữ gìn nhan sắc, có thể tăng khả năng chịu nóng, chịu lạnh cho cơ thể con người.
Bạch truật chúc (cháo bạch truật)
Bạch truật 15g
Đỗ bạch biển 20g
Hoài sơn dược 18g
Đường đỏ vừa phải
Bạch truật sắc lấy thang, bỏ bả, cho 3 vị còn lại vào nấu nhừ thanh cháo. Ngày 1 thang, uống liền 7 – 8 thang.
Dùng cho người viêm tai giữa do tỳ hư sinh ra.
Bạch truật địa cốt bì tửu (rượu bạch truật địa cốt bì)
Bạch truật (thái miếng) 3000g
Địa cốt bì 3.000g
Kinh thực 3.000g
Hoa cúc 1.800g
Cho 180 lít nước vào nấu lấy 90 lít, bỏ bã, lắng cặn gạn lấy nước trong, ủ gạo 12kg, cho men theo cách thông thuừng vào ủ thành rượu, uống tuỳ ý, thường uống đẽn ngà ngà say, chớ có say quá hoá mửa ra thì hỏng.
Dùng cho người mắc chứng tâm hư hàn khí, tính khí bất thường, lệ phong tổn tâm, không điều khiển nổi chân tay v.v…
Nhất vị bạch truật ẩm (thuốc bạch truật độc vị)
Bạch truật 50g, sắc uống chia 2 lần. Khi uống thêm 2 thìa canh rượu gạo cùng uống.
Dùng cho người chân tay và cơ thể bị tê do khí hư thấp thịnh sinh ra.
Những cấm kỵ khi dùng thuốc:
Người âm hư táo khát, khí trệ trướng muộn kiêng không dùng.
Kiêng ăn cùng với đào, mận, thịt chim sẻ và cá trắm đen.
Theo “Dược phẩm vựng yếu”
BẠCH TRUẬT
Có 2 loại:
1 – Vân truật, nhờ phân bón tốt nên củ to béo, có dầu.
2-Cẩu đầu truật, củ gầy, hơi khô, trắng, hấp thụ nhiều khí đất, sức mạnh hơn Vân truật.
Khí vị:
Vị ngọt, mà cay, đắng, khí thơm nồng, không độc, có thể thăng mà cũng có thể giáng, là dương dược, vào Thủ thái dương, Thủ thiếu âm, Túc dương minh và Túc thái âm kinh, dùng Phòng phong, Địa du làm sứ.
Chủ dụng:
Làm ấm Tỳ, bổ ích tân dịch, trừ thấp, thêm chất ráo, kiện tỳ, tiến thực, bổ trung châu, trừ chứng đình ẩm do Vị hư, chữa chứng đau nhói dưới vùng Tim, bổ các chứng nội thương nhọc mệt, trừ chứng tê thấp khắp người, trừ chứng thực tích trên Vị quản, phong ở lông da, huyết ở eo lưng, ở rốn, chữa chứng chân tay ngại cử động, ham ngủ, ở huyết thì chủ huyết, ở khí thì chủ khí, Tỳ, Vị hư yếu thì bổ được, thăng được, lui được nhiệt ở Dạ dày, trừ nóng rét, lợi tiểu tiện, ngăn hoắc loạn thổ tả, trị ỉa chảy, tiêu thủy thũng, trướng đầy, nhiều mồ hôi thì ngăn được, không mồ hôi thì phát hãn, chữa chứng sản hậu trúng phong cấm khẩu cùng chứng đại phong tê liệt, ghẻ độc ở ống chân.
Hợp dụng:
Dùng chung với Nhị trần thang thì kiện Tỳ, tiêu thực, hóa đờm, trừ thấp, dùng chung với những loại như Đương quy, Bạch thược, Chỉ thực, Sinh địa thì bổ Tỳ, thanh thấp nhiệt của Tỳ, gia can Khương thì trừ hàn thấp ở Tỳ. Đông Viên nói: dùng Hoàng cầm làm tá thì có công an thai, dùng Chỉ thực làm quân thì tiêu được chứng đầy tức rất tốt.
Kiêng dùng: Hen suyễn, thương hàn động khí ở rốn, chứng âm hư táo khát, đái dắt đều phải kiêng dùng.
Cách chế:
Nên ngâm nước gạo 1 đêm, thái lát, sao khô vàng sẫm, nếu cho vào thuốc tư âm thì tẩm sữa người sao, cho vào thuốc chỉ tả thì sao với đất vách, cho vào thuốc bố Tỳ thì sao với Cám.
Nhận xét:
Bạch truật ngọt ấm, được khí đất xung hòa là vị thuốc tốt nhất bổ Tỳ, Vị. Sách nói: vị quý hơn Kim tương, mùi thơm hơn Ngọc dịch, bên ngoài chống trăm thứ tà, bên trong bố sáu phủ, xét các loài thảo mộc thì không có vị nào có ích cho thân thể nhanh chóng bằng Bạch truật, mỗi khi gặp chứng bạo bệnh, đại hư, trung khí muốn thoát dùng Bạch truật rất hay. Công năng không ngang với Nhân sâm là vì nó hơi táo, uống lâu thì bị thiên thắng. Các bài Lý trung và Truật phụ của cô nhân đều dùng Bạch truật làm quân, những phương bổ hư, cứu tuyệt cũng phải dùng nó làm tá, dùng đúng đều rất là thần diệu.
GIỚI THIỆU THAM KHẢO
“Khiết cổ gia chân”
Bài Bạch truật hoàn
Bạch truật 60g, Thiên nam tinh 40g, Bán hạ 40g.
Cùng tán nhỏ, thêm Mật làm hoàn, mỗi lần uống 6-12g, ngày 2 lần.
Chữa khái thấu do thấp đàm gây nên.
Cảnh Nhạc toàn thư”
Bài Bạch truật thang
Bạch truật 12g, Cam thảo 4g, Trần bì 8g, Bạch linh 8g, Bán hạ 8g, Sinh Khương 6g. sắc, chia uống 3 lần trong ngày. Có tác dụng bổ Tỳ, trừ đờm thấp, chỉ khái suyễn.
Chữa 5 tạng nhiễm thấp tà, nhiều đờm, ho, suyễn gấp, thân thể nặng nề, đau nhức, mạch nhu tế.
“Y tông kim giám”
Bài Truật phụ thang
Bạch truật 8-12g, Phụ tử 4-12g
Sắc, chia uống nguội 3 lần trong ngày. Có tác dụng ôn Tỳ dương, khu hàn, táo thấp.
Tri chứng hàn thấp, cơ thể đau nhức, mạch trí hoat.
“Thương hàn luận”
Bài Chân vũ thang
Bạch truật 4-12g, Bạch linh, Bạch thược, sinh Khương, đều 6-12g, thục Phụ tử 4-12g. sắc, chia uống nguội 3 lần trong ngày. Nếu ho thêm Ngũ vị tử 20g, Tế tân 2g, tiểu tiện lợi bỏ Bạch linh, tiêu chảy bỏ Bạch thược và thêm can Khương 4g, nôn mửa bỏ Phụ tử, tăng can Khương.
Có tác dụng ôn dương, lợi thủy.
Trị Thận dương suy kém, thủy khí đình trệ, tiện bí, chân tay nặng nề, đau nhức, sợ lạnh, bụng đau, tiêu chảy, chân tay hoặc toàn thân sưng phù, rêu lười trang, không khát, mạch trầm.
“Thương hàn luận”
Bài Ngũ linh tán
Bạch tụật 8-16g, Bạch linh 8-16g, Trư linh 8-16g, Trạch tả 8-16g, Quế chi 4-8g, (nếu lạnh thay Quế chi bằng Nhục quế), cùng tán nhỏ, mỗi lần uống 6-12g với nước ấm, ngày 2-3 lần.
Trị bên ngoài có biểu chứng, bên trong có thủy thấp đình trệ, tiêu bỉ, đau đầu, mạch phù hoăc hoãn. Bài này gia giảm có thể chữa viêm Thận cấp, Dịch hoàn ứ nước.
“Hòa tễ cục phương”
Bài Tứ quân tử thang Nhân sâm (hoặc Đảng sâm) 8-12g, Bạch truật 8-12g, Bạch linh 8-12g, Chích Cam thảo 4g.
sắc, chia uống vài lần trong ngày. Có tác dụng kiện Tỳ, Vị, ích khí, hòa trung.
Trị Tỳ Vị hư yếu, người gầy yếu, mệt mỏi rã rời, mặt vàng úa, rêu lưỡi mỏng trắng, mạch nhu, nhươc.
“Phụ nhân luông phương”
Bài Lục quân tử thang
Nhân sâm 8g, Cam thảo 4g, Bạch linh 8g, Trần bì 4g, Bạch truật 8g, Bán hạ 4g. sắc, chia uống 3 lần trong ngày.
Chữa chứng Tỳ hư kiêm đàm, khái thấu, đoản hơi, nôn mửa, đờm trắng, kém ăn, lâm sàng hiện nay chữa viêm khí quản mạn tính.
Bài Lục quân tử thang gia Thương truật, Hậu phác
Là bài Lục quân tử thang thêm Thương truật, Hậu phác.
Có tác dụng bổ Tỳ, trừ thấp, tiêu thũng.
Trị viêm Thận gây phù thũng thuộc thể Tỳ hư, thấp thịnh, mạch hư hoãn. Hay như thần.
“”Hướng dần sử dụng các bài thuốc”
Bài Thanh thấp hóa đờm thang
Bán hạ 8g, Bạch linh 8g, Bạch truật 8g, Nam tinh 6g, Hoàng cầm 6g, Sinh Khương 6g, Trần bì 4-6g, Khương hoạt 4g, Bạch chỉ 4g, Bạch giới tử 4g, Cam thảo 4g.
Bài này có Nhị trần và Nam tinh nên có tác dụng phá đàm, khu phong (đàm gây nên phong).
Chữa người đau thần kinh, đau khớp, đau cơ, đau sườn, đau ngực, lạnh lưng, đau di chuyển khắp người do bị phong chạy (du phong) là do đàm. Người hay bị cảm mạo, trẻ phù sữa, người phù bạch hạch, mỏi tê vai, chân tay mất cảm giác nếu do đàm đều nên dùng bài này. Sa Dạ dày, mất trương lực Dạ dày cũng gây nên đàm thấp.
“Hành giản trân nhu” – Hải Thương Lãn Ông.
- Chữa phong hàn, thấp hàn, gân co rút, đi lại khó khăn, dùng Bạch truật 1 lạng, Nhũ hương lđ, đều tán nhỏ, liều uống 2đ với nước sắc Mộc qua, pha thêm chút Rượu và Dấm.
- Chữa chứng thấp khí đau nhức, kiêm cả cước khí, các chứng hư tự đổ mồ hôi, mồ hôi ở âm hộ, dùng Bạch truật 1 cân, sắc nước, bỏ bã, cô đặc thành cao, cho vào lọ uống dần, mỗi lần lấy 1 muỗng hòa nước uống. Ngoài dùng Phèn phi tán nhỏ hòa nước bôi vào chỗ ngứa.
- Chữa 5 chứng ẩm do ăn, uống sống lạnh sinh ra, dùng Bạch truật 1 lạng, bào Khương, Quế tâm 5đ, cùng tán nhỏ, hoàn Mật bằng hạt Ngô, liều uống 20-30 viên với nước ấm.
- Chữa người già, trẻ em hư yếu, tự đổ mồ hôi, dùng Bạch truật 5đ, Phù tiểu mạch một nắm, sắc cạn nước, lấy riêng Bạch truật, sấy nhẹ lửa, tán nhỏ, liều uống lđ với nước sắc Hoàng kỳ.
“Biện chứng lục”
Bài Thuần nhất hoàn
Bạch truật 6-12g, Scm dược 6-12g, Khiếm thực 6-8g, Ý dĩ 12-16g, Nhục quế l-2g, Sa nhân 2-3g. Có tác dụng ôn Tỳ, trừ đàm thấp. Chữa nam tử béo, đàm thấp quá thinh, mạch hư hoãn, không dễ có con.
‘Hướng dẫn sử dụng các bài thuốc”
Bài Thanh thử ích khí thang
Nhân sâm, Bạch truật, Mạch môn, Hoàng kỳ, Đương quy đều 6g, Trần bì 5g, Ngũ vị tử, Hoàng bá, Cam thảo đều 3g.
Sắc, chia uống 2 lần trong ngày.
Chữa người trúng nhiệt tà nhưng chính khí chưa bị thương. Những người về mùa hè không muốn ăn, đổ mồ hôi trộm, tiểu ít, phân nhão (đơn giản chỉ trúng nhiệt thử) nên dùng bài này. Người bị thấp và nhiệt thì dùng bài này không hợp.
