Tên khác:
Cá ngựa, Hải mã, Thủy mã. Mã đầu ngư, long lạc tử.
Tên khoa học: Hippocampus kelloggi Jordan et Snyder (Khắc thị hải mã), Hippocampus histrix Kaup (Thích hải mã), Hippocampus kuda Bleeker (Đại hải mã), Hippocampus tricumalatus Leach (Tam ban hải mã)…, họ Hải long (Syngnathidae).
Bộ phận dùng:
Vị thuốc là toàn thân bỏ ruột phơi khô của một số loài Cá ngựa: Hippocampus kelloggi Jordan et Snyder (Khắc thị hải mã), Hippocampus histrix Kaup (Thích hải mã), Hippocampus kuda Bleeker (Đại hải mã), Hippocampus tricumalatus Leach (Tam ban hải mã)…, họ Hải long (Syngnathidae).
Mô tả:
Cá ngựa có thân hình hơi dẹt, dài và cong. Toàn thân dài khoảng 15 – 20 cm, có khi hơn; phần phình to ở giữa thân rộng từ 2 – 4 cm; màu vàng nhạt hoặc nâu đen. Thân và đuôi chia thành các ô hình chữ nhật, các ô này được tạo bởi các đốt xương vòng song song; ở đỉnh các đốt thân có các gai nhọn, thân có 7 gờ dọc, đuôi cuộn lại ở cuối và chỉ có 4 gờ. Đầu hơi giống hình đầu ngựa, giữa đầu có các gai to nhô lên. Miệng dài như một cái vòi, không có răng, hai mắt lõm sâu. Thể nhẹ, chất xương, cứng rắn, hơi có mùi tanh, vị hơi mặn. Cá ngựa loại to, đầu đuôi đầy đủ, không có sâu mọt là loại tốt.
Phân bố:
Vùng biển nước ta có một số loài Cá ngựa đang được khai thác và sử dụng.
Bộ phận dùng:
Đây là toàn thân, khô của loài hải mã vằn, hải mã có gai, đại hải mã, tam ban hải mã hoặc tiểu hải mã.
Thu hái:
Hai mùa hạ, thu, bắt cá ngựa về rửa sạch, loại bỏ màng da, bỏ ruột, uốn cong đuôi rồi phơi khô, thường buộc lại từng đôi một (1 con đực, 1 con cái).
Bảo quản:
Hải mã hàm chứa nhiều chất albumin, việc bảo quản không dễ dàng, nhất là vào mùa hè, lại hay bị sâu mọt, đổi màu, có thể trước hết đem phơi khô, để cho thật nguội, rồi trộn thêm 1 ít hoa tiêu hoặc tẻ tân vào, để nơi mát mẻ, khô ráo.
Phân biệt tính chất, đặc điểm:
Hải mã có hình mảnh dài, hơi cong hoặc đuôi cong, dài chừng 10 – 25cm, phía trên thô mà vuông bẹt, đường kính từ 2 – 3cm, phía dưới nhỏ mà vuông, đường kính khoảng 1cm, đầu mút đuôi hơi nhọn mà cong, đầu trông như đầu con ngựa, có mõm dài, có 1 đôi mắt lõm, bề mặt màu trắng vàng hoặc, màu gụ xám, hơi có ánh quang. Phần trên có 6 suốt, phần dưới có 4 suốt, có vân ngang dầy đặc gồ lên, xung quanh có răng cưa, lưng có vây khu, chất xương cứng, không dễ bẻ gẫy. Mùi hơi tanh, vị hơi mặn. Loại nào thân to, màu trắng, cơ thể hoàn chỉnh là loại tốt.
Tác dụng dược lý:
Hoạt tính nội tiết: Các chất ly trích tử hải mã bằng alcohol có hoạt tính kéo dài thời gian rụng trứng, tăng trọng lượng của tử cung và buồng trứng nơi chuột cái thử nghiệm. Chất này có các hoạt động loại androgen trên các tuyến nhiếp hộ và dịch hoàn. Các hoạt tính này yếu hơn Dâm dương hoắc (Ying-yang-huo= Herbi Epimedii), Xà xàng tử (She chuang zi= Fructus Cnidii Monnieri) nhưng mạnh hơi chất ly trích từ Tắc kè. (Dan Bensky, Chinese Herbal Medicine Materia Medica trang 356). Tác động về tình dục: Chất ly trích hải mã bằng alcohol giúp kéo dài thời gian ân ái nơi chuột thử nghiệm.
Thành phần hoá học chính:
Protid, lipid.
Theo các nghiên cứu hiện đại, hải mã hàm chứa các chất albumin, chất béo, vitamin và nhiều loại muối vô cơ. Chất nước cốt chiết xuất từ hải mã có tác dụng kích thích tố đối với giống đực, có thể kéo dài thời kỳ động tình của con chuột cái, và làm tăng trọng đối với dạ con và buồng trứng. Kích thích tố của nó đối với giống cái còn có tác dụng mạnh hơn tắc kè.
Công năng:
Ôn thận tráng dương, tán kết tiêu sưng
Công dụng:
Thuốc bổ, kích thích sinh dục, chữa liệt dương, phụ nữ khó mang thai, đau lưng mỏi gối, báng bụng. Dùng ngoài chữa đinh độc, u nhọt.
Cách dùng, liều lượng:
4 – 10g một ngày. Dạng thuốc sắc, bột, rượu, thuốc hoàn.
Bào chế: Loại bỏ tạp chất, vụn nhỏ, khi dùng giã nát, tán bột. Thường vặt bỏ gai trên đầu, tẩm rượu, hơ hoặc sao kỹ với cám, tán nhỏ để dùng hoặc ngâm rượu với thuốc khác để uống.
Ghi chú: Cần thận trọng khi dùng cho phụ nữ có thai.
Cấm kỵ khi dùng thuốc:
Phụ nữ có mang, những người âm hư hỏa vượng, ngoại cảm phát sốt, tỳ thận hư nhược không nên uống.
Trong thời kỳ uống thuốc kiêng ăn các món ăn sinh lạnh.
Bài thuốc:
+ Trị ho-suyễn, thở khò khè: Sắc 5 gram cá ngựa với 10 gram Đương quy trong 200 ml nước, đến khi còn 50 ml. Uống mỗi ngày.
+ Chữa sưng thận kinh niên: Dùng 1 con cá ngựa, rang khô đến khi chín vàng, tán thành bột. Lấy 1 quả thận heo, xẻ đôi rửa sạch, nhồi bột cá ngựa vào, cột chặt và hấp cách thủy. Ăn trong ngày, liên tục trong 2 tuần.
+ Chữa liệt dương: Ngâm trong 1 lít rượu trắng hay vodka 30 gram bột cá ngựa, 30g ban long sâm, 20 g cốt toái bổ, 20 g long nhãn. Ngâm 5-7 ngày (hay lâu hơn càng tốt). Uống mỗi ngày 20-40 ml.
Các bài thuốc bổ dưỡng thường dùng:
Hải mã tửu (rượu hải mã)
– Hải mã 30g – Rượu trắng 500ml
Ngâm 7 ngày sau đem ra uống ngày 2-3 lần, mỗi lần 1 cốc nhỏ.
Dùng cho người thận hư, liệt dương, ngã hoặc và chạm mạnh bị tổn thương.
Hải mã tán (Thuốc bột hải mã) Hải mã 10 con, sấy khô, nghiền bột. Uống ngày 2-3 lần, mỗi lần 1 – 2g, uống bằng hoàng tửu
Dùng cho người bị liệt dương, không thích sinh hoạt tình dục, hư phiền mất ngủ.
Hải mã thang (thang hải mã)
Hải mã 9g.
Sắc uống ngày 1 thang, chia hai lần sớm, tối.
Dùng cho người nội thương đau đớn, hoặc phụ nữ đẻ khó do co thắt dạ con không có sức.
Hải mã ngô công tán (thuốc bột rết, hải mã)
Hải mã 1 con – Rết 6 con
Sơn giấp nướng 45g.
Nghiền chung thành bột, uống ngày 3 lần, mỗi lần 3g, uống với hoàng tửu.
Dùng cho người bị ung thư vú.
Hải mã đồng tử kê
Gà trống con 1 con
Hành tươi 15g
Rượu gia vị 20ml
Nấm hương 30g
Chân giò muối 20g
Hải mã 10 con
Gừng miếng 15g
Muối 6g
Mỳ chính vừa phải
Hải mã rửa nước sôi nóng cho sạch, gà luộc trong nước sôi độ 5 phút, lấy ra bóc lấy thịt bỏ xương, để cả da, thái con chì. Chân giò muối và nấm hương thái quân cờ. xếp gọn các miếng thịt gà vào phạn, xếp lần lượt các món hải mã, chân giò muối, nấm hương và gia vị lên, bỏ vào nồi
hấp 1 giờ rưỡi, lấy ra cho thêm mì chính vào, làm món ăn, ăn cơm.
Dủng cho người thận dương bất túc dần tới liệt dương, di tinh, xuất tinh sớm, đái nhiều, phụ nữ bạch đoi trong, loãng, lưng đau như muốn gẫy, bụng dưới lạnh và đau, người già cơ thể suy yếu, tinh thần mệt mỏi, chân tay giá lạnh.
Hải mã chỉ suyễn thang (thang hải mã chữa hen)
– Hải mã 3g – Đương qui 6g
Sắc uống ngày 1 thang chia 2 – 3 lần. Chữa hen suyễn.
