Người nóng chân tay lạnh – Chứng trạng bệnh Đông y

Khái niệm

Mình nóng chân tay lạnh là nói trong quá trình nhiệt bệnh, đồng thời vừa xuất hiện chứng phát nhiệt vừa có chứng trạng chân tay lạnh.

Quyết luận sách Tố vấn từng miêu tả: ‘Mình nóng”, “Chân tay lạnh”; Thương hàn luận cũng ghi: “Nhiệt sâu

quyết sâu”, “Quyết là chân tay nghịch lạnh”, và đem chứng mình nóng với tay chân lạnh làm một chủ chứng để biện chứng luận trị; các thầy thuốc đời sau đều tôn sùng thuyết của Trọng Cảnh.

Chứng trạng mình nóng chân tay lạnh có thể gặp ở thời kỳ đầu của Ngoại cảm nhiệt bệnh, vì tà khí phong hàn bó ở cơ biểu, chính khí với tà khí tranh giành, mình nóng mới phát ngay, lúc này chân tay cũng cảm thấy giá lạnh. Nhưng chỉ thời gian rất ngắn, theo xu thế nhiệt mạnh dần lên mà chân tay ấm, cho nên không thuộc phạm vi thảo luận ở mục này, tham kháo mục “Ố hàn phát nhiệt”.

Phân biệt

Chứng hậu thường gặp

• Mình nóng chân tay lạnh thuộc loại nhiệt sâu quyết sâu: sốt cao không lui, chân tay quyết lạnh, đau đầu ngực khó chịu, mặt đỏ thở thô, phiền táo nói sảng, tiếp theo là hôn mê, tiểu tiện vàng đỏ, chất lưỡi đỏ tía, mạch Hoạt Sác hoạc Hồng Sác.
• Mình nóng tay chân lạnh do âm thịnh cách dương: Mình nóng mặt đỏ, họng ráo mà đau, chân tay quyết lạnh, ỉa chảy ra nguyên đồ ăn, lưỡi nhợt, rêu lưỡi trắng, mạch Trầm Tế muốn tuyệt.

Phân tích

• Chứng Mình nóng chân tay lạnh do nhiệt sâu quyết sâu: Phần nhiều gặp ở thời kỳ cuối của ngoại cảm nhiệt bệnh, ngoại tà vào lý nghịch truyền Tâm bao; hoặc là tà khí thử nhiệt, uất át bế tắc ở trong gây nên. Lâm sàng có thể xuất hiện các chứng trạng sốt cao không lui, đau đầu mặt đỏ, phiền táo thở thô, hôn mê nói sảng mà chân tay nghịch lạnh. Nếu do Thử nhiệt xâm phạm vào trong, khí uất không thư thái thì sốt cao, ngực khó chịu, chân tay nghịch lạnh, khát nước ra nhiều mồ hôi, tiểu tiện vàng sẻn, mạch Hồng Sác. Cơ chế bệnh là tà nhiệt quá thịnh nghịch truyền vào trong không đạt ra ngoài, nhiệt sâu quyết sâu. Điều trị loại trên, chủ yếu dùng phép tiết nhiệt đạt uất ra ngoài, thanh Tâm khai khiếu, dùng các phương Thanh doanh thang hợp với An cung ngưu hoàng hoàn hoặc Tử tuyết đan gia Linh dương giác, Câu đằng, Thạch quyết minh. Điều trị loại sau nên dùng phép thanh thử giải nhiệt, dùng các phương Bạch hổ gia Nhân sâm thang hoặc Thanh thử ích khí thang gia giảm.
• Chứng Mình nóng chân tay lạnh do âm thịnh cách dương: Phần nhiều gặp ở thời kỳ cuối của Ngoại cảm nhiệt bệnh do sau khi dùng các phép hãn – thổ – hạ sai lầm, dương khí suy vi, âm hàn thịnh ở trong cách dương ra ngoài gây nên. Lâm sàng xuất hiện các chứng trạng mình nóng, họng ráo, mặt đỏ như thoa son mà chân tay quyết lạnh; ỉa chẩy ra nguyên đồ ăn, mạch Vi Tế muốn tuyệt; cơ chế bệnh là Dương suy âm thịnh, hư dương trôi nổi, điều trị nên dùng phép ôn dương cứu nghịch, thông dương phục mạch, dùng phương Thông mạch Tứ nghịch thang gia giảm.

Hai chứng nói trên tuy đều gặp ở thời kỳ cuối của ngoại cảm nhiệt bệnh, nhưng một chứng thuộc tà khí ôn nhiệt nội hãm Tâm bao, tà uất át không đạt ra ngoài, nhiệt sâu quyết sâu. Một chứng Nhiệt bệnh kinh qua dùng thuốc hãn hạ, dương khí tổn hại lớn, âm thịnh ở trong sinh ra, hoặc là tà khí phong hàn truyền vào tam âm, âm hàn nhiệt thịnh, hư dương ngăn cách. Yếu điểm chẩn đoán phân biệt là: loại trên có đặc trưng sốt cao chân tay lạnh, hôn mê phiền táo, khát nước mạch Sác, lấy nhiệt làm Bản, lấy hàn làm Tiêu. Loại sau thì lấy chân tay quyết lạnh, mình lại không ố hàn, mạch Vi muốn tuyệt làm căn cứ, lấy hàn làm Bản, lấy nhiệt làm Tiêu. Trên lâm sàng cần phải xem xét kỹ nguyên nhân cơ chế bệnh để khỏi chẩn đoán nhầm.

Trích dẫn y văn

– Thiếu âm bệnh, ỉa chảy ra nguyên đồ ăn, trong hàn ngoài nhiệt, tay chân quyết nghịch, mạch Vi muốn tuyệt, mình lại không ố hàn, người bệnh sắc mặt đỏ, hoặc đau bụng hoặc mửa khan, hoặc đau họng, hoặc ỉa chảy ngừng mà mạch không xuất hiện, uống Thông mạch Tứ nghịch thang (Biện Thiếu âm bệnh mạch chứng tính trị – Thương hàn luận).

– Ngoại chứng sắc mặt đỏ, phát nhiệt mà phiền, giống như Dương nhiệt mà bên trong thì không khát, ỉa chảy ra nguyên đồ ăn, tiểu tiện trắng trong, móng chân tay tái nhợt, chân tay quyết lạnh, mạch Phù Vi muốn tuyệt, là một loạt âm hàn hư chứng, dùng Thông mạch Tứ nghịch thang cho uống nguội, theo tư Âm để phục hồi Dương (Thương hàn tâm pháp yếu quyết – Y tôn kim giám).