Lưỡi cuốn (rụt) – Triệu chứng bệnh Đông y

Khái niệm

Đầu lưỡi cuốn gấp khúc, chuyển động khó nói năng cũng khó gọi là “Thiệt quyển” (Lưỡi cuốn). Chứng này là hiện tượng cùng xuất hiện với tinh thần hôn mê, âm nang teo quắt.

Chứng Lưỡi cuốn xuất hiện lần đầu ở sách Nội kinh, cho rằng bệnh biến ở hai kinh Tâm và Can gây nên. Tố vấn – Chẩn yếu kinh trung luận có viêt: “Quyêt âm bệnh ở giai đoạn cuối thì nóng bên trong và khô họng, hay đi tiểu, Tâm phiền thậm chí lưỡi cuốn, cao hoàn rụt vào bên trong”. Tố vấn – Mạch yếu tinh vi luận viết: “Tâm mạch đập cứng mà dài là chứng bệnh lưỡi cuốn không nói được”.

Lưỡi cuốn với chứng “ Thiệt cường” đều là chứng trạng bề mặt lưỡi cứng không linh hoạt nhưng loại sau thì lưỡi cứng thẳng không gấp khúc có thể thè ra ngoài miệng chút ít, còn loại trên thì lưỡi cuốn gấp khúc vào trong nên không thè được ra khỏi miệng. Chứng Lưỡi cuốn thường gặp ở bệnh nguy hiểm cấp tính, còn chứng “Lưỡi cứng” thì tương đôi nhẹ hơn.

Phân biệt

Chứng hậu thường gặp

• Lưỡi cuốn do Can kinh khí tuyệt: Có chứng lưỡi cuốn, chất lưỡi tía khô, âm nang thụt lên trên (cao hoàn thụt lên, âm nang teo lại) Tâm phiền, ngực đầy môi xanh tái, tinh thần hôn mê, mạch Huyền Sác.
• Lưỡi cuốn do ôn tà nội hãm Tâm bao: Có chứng lưỡi cuốn mà ngắn, sắc lưỡi đỏ tía, gò má đỏ, sốt cao hôn mê, tứ chi quyết nghịch, đại tiện bí kết, mạch Hồng Sác hoặc Huyền Hoạt mà Sác.

Phân tích

• Chứng Lưỡi cuốn do Can kinh khí tuyệt: Đặc điểm chủ yếu là lưỡi cuốn cùng xuất hiện với chứng âm nang teo quắt thụt lên trên có thể phân biệt với chứng Lưỡi cuốn của Tâm bệnh. Sách Ôn bệnh điều biện cho là lưỡi cuốn và âm nang teo quắt thụt lên trên tuy đều thuộc Quyết âm nhưng chỉ ra: “Lưỡi là thuộc Thủ (Quyết âm), âm nàng là thuộc Túc (Quyết âm) bởi vì lưỡi là khiếu của Tâm, Bao lạc thầy Tâm gánh vác mọi việc. Trước và sau Thận nàng đều là thuộc Cần kính đi qua dứt khoát không được lẫn lộn coi hai cái Quyết của âm dương”. Chứng này thường do lý nhiệt cực thịnh, Cần âm cạn kiệt dẫn đến Cân kinh khí tuyệt. Can chủ Cân, nên kình khí tuyệt thì cân cũng tuyệt cho nên lưỡi cuốn. Chất lưỡi tía mà khô, âm nàng thụt lên, môi tái xanh, chuột rút, tinh thần hôn mê đồng thời xuất hiện có thể dùng Linh dương câu đằng thang gia Sinh Thạch Quyết minh, Sinh Miết giáp, Đại mạo mà điều trị .
• Chứng Lưỡi cuốn do ôn tà nội hãm Tâm bao: Bao lạc thay Tâm gánh vác công việc, mạch lạc của Tiểu trường qua gò má mà biểu lý với Tam cho nên đặc điểm chứng Lưỡi cuốn của Tam bệnh là lưỡi cuốn mà ngắn, gò má đỏ có thể gặp ở Ôn tà nội hãm Tâm bao. Tựu trung từ Thượng tiêu Phế mà nghịch truyền Tâm bao thì khởi bệnh gấp, tiến triển nhanh thường là giai đoạn cuối phát bệnh rất nhanh chóng, xuất hiện các chứng sốt cao, tinh thần hôn mê, gò má đỏ và cấm khẩu, nên dùng phép phương hương khai khiếu, thanh nhiệt giải độc cho uống An cung ngưu hoàng hoàn hoặc Tử tuyết đan, Tà vào Trung tiêu nhiệt uất trệ xông lên Tâm bao thường gặp chứng táo bón, mặt mắt đều đỏ, lưỡi tía, rêu lưỡi vàng, thậm chí tay chân phát quyết nên dùng Ngưu hoàng thừa khí thang để khai khiếu tiết nhiệt. Nếu lưỡi khô ráo và nổi gai là nhiệt nặng tổn thương tân dịch nên dùng Tầng dịch Thừa khí thang để dưỡng âm nhuận hạ. Đồng thời có thể châm vào các huyệt Phục lưu, Dịch môn và Nhị gian,

Tóm lại chứng Lưỡi cuốn phần nhiều gặp ở bệnh nguy kịch, nhất là Can kinh khí tuyệt với ôn tà nội hãm Tâm bao thì gặp khá nhiều, loại trên thường kèm đặc điểm là âm nang thụt lên trên, loại sau thường kèm chứng trạng chủ yếu là sốt cao, tinh thần hôn mê, lâm sàng phân biệt không khó. Ngoài ra chứng đờm nhiệt vít lấp Tâm khiếu do đờm nhiệt xông lên nghẽn tắc Tâm khiếu ngoài chứng trạng chủ yếu như tinh thần hôn mê, nói năng lẫn lộn cũng có thể xuất hiện triệu chứng lưỡi cuốn, có thể dựa vào chẩn đoán phân biệt mà tham khảo.

Trích dẫn y văn

Phong trúng Quyết âm thì lưỡi cuốn mà khó nói… mạch tả quan Huyền Khẩn… dùng Bổ Can tán (Chứng nhân mạch trị – Ngoại cảm thiệt âm bất thanh).

Các chứng Hầu tý, Thiệt quyển, miệng khô, phiền Tâm, Tam thông bên trong cánh tay đau không với tay lên đầu được… đó là tà khí ẩn náu ở đường lạc của Thủ Thiếu dương (Vọng chẩn tuân kinh – Chẩn thiệt hình dung điều mục).

Tiếng nói sợ sệt gốc lưỡi rụt vào, cười vô cớ và hôn mê hoảng hốt trướng đầy là do Tỳ gặp lạnh lại nhiễm phong.