Khái niệm
Đầu mặt sưng to và đỏ, thậm chí lan tỏa cả vùng tai và má gọi là chứng Đầu mặt thũng đỏ.
Đầu mặt thũng đỏ khác với chứng phù thũng vùng mặt nói chung. Loại trên thũng nổi lên đồng thời có cả mầu đỏ, phần nhiều giới hạn ở vùng mặt kiêm chứng trạng nóng đau. Loại sau phù nổi lên phần nhiều có sắc ứ nước, thường liên lụy đến chi dưới hoặc toàn thân. Đầu mặt sưng đỏ phần nhiều chủ về nhiệt chứng, thực chứng, còn Thủy thũng thì có phân chia hàn nhiệt hư thực khác nhau. Chẩn đoán phân biệt hai chứng này không khó.
Ở mục này giới thiệu chứng Đầu mặt thũng đỏ không bao quát các loại “Tỵ thũng”, “Thần thũng”, “Nhãn bào thủy thũng”. Phân biệt những chứng trạng này xin tham khảo ở chuyên mục riêng.
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
- Đầu mặt thũng đỏ do cảm nhiễm ôn nhiệt thời độc: Có chứng đầu mặt đỏ hắt, sưng to, yết hầu sưng đau, lúc bắt đầu thường rét nhiệt phát sốt, sau đó thì hết triệu chứng ố hàn, xu thế nhiệt tăng lên, thậm chí hôn mê nói sảng, tai điếc, muốn uống lạnh, rêu lưỡi vàng, mạch Hồng Sác.
- Đầu mặt thũng đỏ do phong nhiệt quấy rối ở trên: Có chứng mặt mắt thũng đỏ, hoặc tê, hoặc ngứa, sợ gió, đau đầu, đau họng, khát nước nhẹ, rêu lưỡi vàng mỏng, mạch Phù Sác.
- Đầu mặt thũng đỏ do bị trúng độc ăn uống: Có chứng mặt sưng đỏ, miệng khô, tê lưỡi, nôn mửa, buồn nôn, đại tiện bí kết hoặc kiêm chứng phát sốt sợ lạnh.
Phân tích
- Chứng Đầu mặt thũng đỏ do ôn nhiệt thời độc với chứng Đầu mặt thũng đỏ do phong nhiệt quấy rối ở trên: Cả hai đều thuộc nhiệt chứng, thực chứng nhưng nguyên nhân, cơ chế bệnh khác nhau. Chứng Đầu mặt thũng đỏ do ôn nhiệt thời độc còn gọi là “Đại đẩu thương hàn” hoặc “Đại đầu ôn”, bệnh hay phát về mùa Đông Xuân, nguyên nhân do cảm nhiễm tà khí ôn độc công lên dẫu mắt gây nên đầu mặt sưng nóng. Dư Sư Ngu viết trong Dịch bệnh thiên: “Đầu là đứng đầu của các kinh dương, đầu mặt thũng to là do hỏa độc công lên trên”. Yết hầu là cửa ngõ của Phế Vị, hỏa độc hun đốt Phế Vị cho nên yết hầu sưng đau. Chứng Đầu mặt thũng đỏ do phong nhiệt quấy rối ở trên quanh năm đều phát sinh, nguyên nhân do phong nhiệt xâm phạm. Vệ khí bị uất, phong nhiệt quấy rối đầu mặt ở trên gây nên chứng mặt mắt sưng thũng, cũng có khi do ham thích cao lương nồng hậu quá mức tích nhiệt ở trong lại cảm nhiễm phong tà, phong với nhiệt xung đột nhau phạm lên đầu mặt mà thành bệnh.
Yếu điểm biện chứng Đầu mặt thũng đỏ do ôn nhiệt thời độc là đầu mặt sưng to đỏ hắt, đồng thời kiêm các chứng trạng nhiệt độc phá phách Phế Vị như: yết hầu sưng đau, sốt cao miệng khát, rêu lưỡi vàng. Điều trị nên tả hỏa giải độc chọn dùng phương Phổ tế tiêu độc ẩm; nếu kiêm chứng Dương minh phủ thực thì gia Đại hoàng để tả hạ thực nhiệt. Yếu điểm biện chứng Đầu mặt thũng đỏ do phong nhiệt quấy rối ở trên là: đầu mặt sưng đỏ nhưng xu thế sưng không ác liệt như ôn nhiệt thời độc, cục bộ ngứa ngáy như có sâu bò dưới lớp da, phát sốt nhưng xu thế sốt không nặng lắm. Ngoài ra còn có các chứng trạng phong nhiệt bị uất ở Vệ phần như các chứng sợ gió đau đầu mạch Phù Sác. Điều trị nên sơ phong thanh nhiệt, chọn dùng phương Phòng phong thông thánh tán gia giảm.
- Chứng Đầu mặt sưng đỏ do trúng độc ăn uống:Nguyên nhân bệnh là do ăn nhầm các loại rau dại và các loại thực vật có độc khác, độc khí vào huyết lan tỏa lên đầu mặt cho nên đầu mặt thũng đỏ. Yếu điểm biện chứng là: ngoài chứng trạng đầu mặt sưng đỏ còn có các chứng trạng độc khí vào Vị như: miệng khô, lưỡi tê dại, nôn mửa, buồn nôn. về điều trị lúc bắt đầu phát bệnh nên dùng nước muối nhạt cho uống để gây mửa, sau đó dùng Sinh Cam thảo phối hợp với Đỗ xanh rang cháy sắc lấy nước cho uống nhiều lần. Tiếp đó lại cho uống Phổ tế tiêu độc ẩm gia giảm hoặc dùng Sinh Đại hoàng, Phan tả diệp sắc lấy nước cho uống để tả hạ bỏ chất độc.
Trích dẫn y văn
- “Chứng âm hư phong dương phù việt, mặt sưng tai điếc”, “chứng Dương minh táo nhiệt dịch khô cạn phong dương nghịch lên, vùng mặt sưng và nóng” (Hương nham kinh).
- Mặt bị du phong táo nhiệt do thấp gây nên thì mặt mắt sưng phù, ngứa như sâu bò, da dẻ nổi vẩy trắng mà rất ngứa, gãi quá thì chẩy nước vàng dính lẫn máu rất đau (Y tông kim giám – Ngoại khoa tâm pháp yếu quyết).
- Chứng Ma phong, vùng mặt có sắc đỏ hoặc trắng như đám mây hoặc như hòn cục gồ ghề, hai tai sưng to đồng thời tóc và lông mày rụng hết (Trung y chẩn đoán học).
- Thũng là chứng thực do phong hỏa 6ôc lên sưng đỏ mà nóng, có khi ấn vào đau, đó là tà khí hữu dư mạch phải khẩn, có chứng hàn nhiệt. Mặt phù là hư do mệt nhọc hại Tỳ, Tỳ phê dương hư chuyển hóa thất thường nên mặt mắt phù nhẹ, không đau không nóng đó là chính khí bât túc, thể trạng phải mềm yếu, mạch tất Hư Nhược.
