Khái niệm
Chứng chân tay quyết lạnh còn gọi là Quyết nghịch, đây là bệnh có chứng trạng giá lạnh từ chân đến gối, từ tay đến khuỷu . Nói chung là lạnh đến cổ tay cổ chân thì gọi là chứng Chân tay quyết lạnh. Nếu lạnh đến khuỷu và gối là chứng chân tay quyết nghịch. Chứng chân tay quyết lạnh trong sách Nội kinh gọi là “Hàn quyết”, “Tứ quyết” . Quyết nghịch với Quyết có 3 hàm nghĩa: Một là chỉ chân tay quyết lạnh, hai là chỉ hôn mê ngã lăn đột ngột, bất tỉnh nhân sự hình thành chứng Quyết, ba là chỉ chứng hậu lục kinh bất hòa. Đến khi sách Thương hàn luận ra đời lần đầu tiên nói có tên chứng “chứng chân tay quyết lạnh” Đồng nghĩa với chứng chân tay quyết lạnh còn có các bệnh danh khác như: chân tay quyết lạnh, chân tay Quyết hàn, Tứ nghịch quyết, Quyết lạnh, Thủ túc hàn… “Đối với chứng Quyết vì khí của âm dương không thuận tiếp biến thành Quyết, Quyết có nghĩa là chân tay nghịch lanh”. Đây là khái quát về cơ địa phát sinh chân tay quyết lạnh của Trương Trọng cảnh, Các y gia đời sau đối với chứng Chân tay quyết lạnh đều căn cứ vào những lời bàn trong Thương hàn luận để tiếng hành biện chứng. Chứng Chân tay quyết lạnh loại nhẹ thì gọi là chân tay mát lạnh hoặc chân tay không ấm.
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
Chân tay quyết lạnh do dương khí suy vì: Gọi tắt là chứng “Hàn quyết” có những chứng trạng: chân tay quyết lạnh, nặng hơn thì quyết nghịch, cơ thể lạnh nằm co, sắc mặt trắng xanh, tinh thần ủy mị hoặc ỉa chẩy ra nguyên đồ ăn, hoặc khớp xương đau nhức, chất lưỡi nhợt, rêu lưỡi trắng mỏng mà nhuận, mạch Vi Tế muốn tuyệt.
Chân tay quyết lạnh do nhiệt tà nội uất: Gọi tắt là chứng “Nhiệt quyết” Có chứng: Chân tay quyết lạnh, không mồ hôi , sốt cao, mặt đỏ Tâm phiền, khát nước, thần chí không yên, đại tiện bí kết, tiểu tiện sẻn đỏ, chất lưỡi đỏ tía, rêu lưỡi vàng dầy khô ráo, mạch Trầm Sác hoặc Hoạt Sác.
Chân tay quyết lạnh do dương khí uất nghẽn: Có chứng Chân tay quyết lạnh và kiêm chứng ngực sườn đầy tức, Ợ hơi khó chịu, nôn mửa hoặc đau bụng, hoặc ho, hoặc hồi hộp hoặc tiểu tiện không lợi, rêu lưỡi trắng mỏng mạch Huyền.
Chân tay quyết lạnh do huyết hư nhiễm lạnh: Chứng này là một loại trong chứng: “Hàn quyết”, Chân tay quyết lạnh, tứ chi mát, cơ thể lạnh, toàn thân đau, sắc da xanh nhợt hoặc vùng bụng lạnh đau, chất lưỡi đỏ nhợt, rêu lưỡi trắng mỏng trơn nhuận, mạch Trầm Tế.
Chân tay quyết lạnh do đờm trọc bị nghẽn ở trong: Gọi tắt là chứng “Đờm quyết”: Chân tay quyết lạnh, ngực sườn đầy tức trong họng có tiếng đờm sùng sục hoặc nôn mửa ra đờm dãi, đói mà không muốn ăn, rêu lưỡi trắng nhớt, mạch Trầm Hoạt có lực hoặc đôi khi kiêm Khẩn.
Chân tay quyết lạnh do giun đũa len lỏi quấy nhiễu: Gọi tắt là chứng “Hồi Quyết”; Chân tay quyết lạnh, bụng trên đau từng cơn, nôn mửa ra nước trong hoặc mửa ra giun đũa hoặc có lúc phiền khát, chất lưỡi nhợt hoặc tôi, rêu lưỡi mỏng nhuận, mạch Trầm Tế hoặc Trầm Huyền.
Phân tích
– Chứng Chân tay quyết lạnh do dương khí suy vi: Còn gọi là “ÂM quyết”, lâm sàng có 3 loại chứng hậu rất dễ lẫn lộn cần phân biệt: Một loại là Tỳ Thận dương suy, âm hàn thịnh ở trong nên xuất hiện chứng Chân tay quyết lạnh, loại thứ hai là Âm thịnh ở trong cách dương ra bên ngoài nên xuất hiện chứng Chân tay quyết lạnh. Lại còn loại thứ ba là Âm thịnh ở dưới cách dương lên trên xuất hiện chứng Chân tay quyết lạnh. Tuy nhiên ba loại Chân tay quyết lạnh này đều do dương khí suy vi không ấm áp vận chuyển ra tay chân gây nên bệnh, nhưng vì mức độ dương suy khác nhau cho nên biểu hiện lâm sàng và phương pháp điều trị cũng không giống nhau. Thấy triệu chứng Chân tay quyết lạnh, ố hàn nằm co, ỉa chẩy ra nguyên đồ ăn, mạch Vi muốn Tuyệt thì đó là Tỳ Thận dương hư âm hàn thịnh ở trong gây nên, điều trị nên hồi dương cứu nghịch cho uống Tứ nghịch thang, Nếu kiêm chứng mình lạnh không ố hàn sắc mặt đỏ hoặc nôn khan hoặc đau họng đó là âm thịnh ở trong cách dương ra ngoài hình thành chứng “Cách dương” cũng tức là chứng lý chân hàn mà ngoài giả nhiệt, so với chứng Tứ nghịch thang nặng hơn, điều trị theo phép trục âm hồi dương cứu nghịch cho uống Thông mạch Tứ nghịch thang, Nếu “ thiếu âm bệnh ỉa chầy mạch Vi cho uống Bạch Thông thang” Sau khi uống Bạch thông thang, ỉa chẩy không dứt, chân tay càng lạnh thêm, mạch tượng ẩn náu không xuất hiện đồng thời lại thấy nôn khan Tâm phiền đó là âm thịnh ở dưới cách dương lên trên, thuộc chứng Đới dương chọn dùng phương thuốc Bạch thông thang gia Trư đởm chấp thang mà điều trị tức là trong Bạch thông thang gia vị thuốc đắng lạnh làm phản tá là Trư đởm chấp và Nhân niệu hồi dương cứu nghịch nhanh chóng, Phương pháp điều trị này tức là theo ý trong Nội kinh “Nhiệt nhân hàn dụng” “Thậm giả tòng chi”.
Còn có một loại Chân tay quyết lạnh thuộc chứng Thiếu âm bệnh dương hư lý hàn vì dương hư không đạt ra tứ chi, hàn thấp ngưng trệ cho nên xuất hiện chứng trạng chân tay mát đau mình, đau khớp xương, mạch Trầm mà không Phù. Điều trị trước có thể dùng phép cứu, ví dụ cứu các huyệt Quan nguyên, Đại trùy để trợ dương tiêu âm rồi sau cho uống Phụ tử thang để ôn dương ích khí tán hàn hóa thấp.
– Chứng Chân tay quyết lạnh do nhiệt tà uất ở trong với chứng Chân tay quyết lạnh do dương khí suy vi: Loại Chân tay quyết lạnh ở trên là do ngoại tà hóa nhiệt từ biểu truyền vào lý, lý nhiệt quá thịnh dương khí bị uất bế không dạt ra tay chân. Sách Thương hàn luận có nói “Quyết sâu nhiệt cũng sâu, quyết nhẹ nhiệt cũng nhẹ”, Tức là chỉ về chứng này, Yếu điểm biện chứng là chân tay quyết lạnh với hiện tượng nhiệt toàn thân đồng thời xuất hiện như mình nặng ố nhiệt, miệng khô lưỡi ráo, phiền khát, bí kết, mạch Sác có lực, rêu lưỡi vàng khô ráo… so với Chân tay quyết lạnh do dương khí suy vi toàn thân đều có hiện tượng hàn không giống nhau. Tuy nhiên chứng Cách dương do dương khí suy vi với chứng Đới dương bên ngoài có hiện tượng nhiệt nhưng mặt đỏ như thoa mỡ khác với loại mặt đỏ do nhiệt tà nội uất ở trong, nôn khan mà phiền, miệng không khát, cũng khác với chứng khát nước do nhiệt tà uất ở trong. Đặc biệt là nhiệt tà nội uất có mạch Sác có lực, lưỡi đỏ rêu vàng ráo ít tân dịch đối với các chứng Cách dương, chứng Đới dương có mạch Vi Tế lưỡi trắng rêu mỏng nhuận cũng khác nhau rất xa. Vì vậy điều trị chứng Chân tay quyết lạnh do nhiệt tà uất ở trong rất nên dùng phép thanh nhiệt tiết hỏa hoặc thông phủ tả hạ cho uống Bạch hổ thang hoặc Đại Thừa khí thang.
– Chứng Chân tay quyết lạnh do dương khí uất nghẽn với chứng Chân tay quyết lạnh do nhiệt tà uất ở trong: về bệnh cơ phát sinh do hai loại Chân tay quyết lạnh này đều liên quan đến khí cơ bị uất nghẽn nhưng loại trên là chính khí (dương) bị uất nghẽn mà loại sau là tà khí (Nhiệt) làm uất nghẽn. Dương khí bị uất nghẽn là do khí cơ không tuyên thông, dương uất ở trong lý không đạt ra tứ chi gây nên bệnh phần nhiều gặp ở bệnh ngoại cảm ở giai đoạn chuyển hóa từ biểu truyền vào lý, có điều Chân tay lạnh không quá khuỷu tay đầu gối vì dương khí bị uất không quá khuỷu tay đầu gối vì dương khí bị uất, sự sơ tiết không điều hòa cho nên nói xuất hiện các chứng về mộc uất vũ thổ như: ngực sườn đầy tức, ợ hơi khó chịu, nôn mửa ỉa chầy, mạch Huyền… Còn nhiệt tà uất ở trong phần nhiều gặp ở giai đoạn cực kỳ của bệnh nhiệt tính, nhiệt tà càng ẩn vào sâu thì mức độ chân tay quyết lạnh càng nặng có đầy đủ hàng loạt chứng trạng thực nhiệt cho nên chẩn đoán phân biệt chứng Chân tay quyết lạnh dó dương khí uất nghẽn không khó khăn, về điều trị Chân tay quyết lạnh do dương khí uất nghẽn nên theo phép sơ uất thông dương tuyên đạt khí cơ cho uống Tứ nghịch tán.
– Chứng Chân tay quyết lạnh do huyết hư nhiễm lạnh: Bệnh do thể trạng huyết hư lại cảm nhiễm hàn tà đến nỗi huyết mạch vận hành không thông lợi, hàn tà ngưng tụ ở tứ chi gây nên. Yếu điểm biện chứng là: Thể trạng vốn huyết hư (sắc mặt vàng bủng môi lưỡi nhợt, mạch Trầm Tế) với loại cảm nhiễm ngoại hàn (phần nhiều phát sinh vào mùa Đông Xuân hoặc gặp thời tiết âm u mưa gió thì nặng thêm), khá là đột xuất. Chứng này cũng thuộc phạm vi hàn quyết nhưng so với loại Chân tay quyết lạnh do dương khí suy vi thì nhẹ hơn. Chứng kia phần nhiều gặp ở loại tật bệnh đến thời kỳ nghiêm trọng, vị trí bệnh ở tạng, còn chứng này thì do khí ôn đột ngột hạ thấp, có quan hệ rõ rệt vị trí bệnh ở đường kinh. Chứng quyết lạnh kia tuy được ấm áp cũng không khỏi, còn chứng quyết lạnh này được ấm áp thì dễ chịu, về điều trị chứng kia coi trọng về hồi dương, chứng này coi trọng về ôn kinh, cho nên điều trị chứng này chọn dùng phương Tứ nghịch thang để ôn dưỡng huyết mạch trừ hàn hòa doanh, nếu bên trong bị lạnh kéo dài lại kiêm các chứng thiếu phúc lạnh đau, hoặc nôn khan mửa ra bọt dãi, có thể gia Ngô thù du, Sinh khương để làm ấm áp Can Vị, tán hàn giải nghịch tức là dùng Đương quy Tứ nghịch gia Ngô thù du Sinh khương thang.
– Chứng Chân tay quyết lạnh do đờm trọc nghẽn ở trong: Thuộc loại đàm thấp vốn thịnh, hung dương không được tuyên phát gây nên. Yếu điểm biến chứng là bệnh nhân vốn có chứng ngực bụng bĩ đầy, họng có tiếng đờm khò khè, miệng dấp dính hoặc nôn mửa ra đờm dãi, rêu lưỡi trắng nhớt thường do phong hàn dẫn động hoặc cáu giận xuất hiện triệu chứng chân tay quyết lạnh. Nếu đờm trọc che lấp ở trên còn kèm theo các chứng đầu choáng tinh thần hôn mê hoặc cuồng táo không yến. Nếu không có nguyên nhân bên ngoài quấy rối thì thường thấy chân tay không ấm, chưa đến nỗi quyết lạnh. Điều trị nên hành khí, giải uất quét đờm cho uống Đạo đờm thang. Nếu có chứng thần chí hôn mê có thể dùng Qua đế tán làm cho mửa, khi đàm đã rút và dễ thở thì tinh thần tỉnh táo và hết quyết lạnh.
– Chứng Chân tay quyết lạnh do giun đũa len lỏi quấy rối: Chứng này do giun đũa len lỏi quấy rối, khí cơ nghịch loạn gây nên. Giun đũa ẩn náu ở trong, Tỳ Vị hư yếu thường có các chứng vùng bụng đau âm ỉ, chân tay không ấm. Nếu giun đũa ngoi lên trên khấy động Tỳ VỊ khí cơ bị nghẽn trệ khiến cho trung dương không đạt ra tay chân sẽ thấy chân tay quyết lạnh, thậm chí lạnh vượt quá khuỷu tay đầu gói. Yếu điểm biện chứng là: Chân tay quyết lạnh thường xuất hiện với chứng bụng trên đau kịch liệt kiêm chứng nôn mửa ra nước trong hoặc nước mật, thậm chí mửa ra giun đũa, sắc mặt tái xanh vã mồ hôi, mạch Trầm Tế hoặc như có như không, chân tay quyết lạnh thường tùy theo mức độ giảm đau bụng mà ấm dần, Chứng này thường gặp nhiều ở trẻ em, người lớn đôi khi cũng có. Điều trị nên ấm tạng yên giun, cho uống Ô mai hoàn.
Chân tay quyết lạnh là một trong những lý chứng, nói chung chia làm hai loại lớn là Nhiệt quyết và Hàn quyết. So sánh hai loại thì quyết lạnh của chứng Hàn quyết có mức độ nặng nhẹ khác nhau có thể từ tay chân vươn tới khuỷu tay và đầu gối. Còn chứng Nhiệt quyết thời không vượt qua các khớp cổ tay, cổ chân. Ngoài mức độ quyết lạnh khác nhau, sự nóng và lạnh ở vùng ngực bụng đại tiện bí kết hay ỉa chẩy, mạch tượng Vi hay Sáp, rêu lưỡi vàng hay trắng đều có chỗ khác nhau rất rõ.
Trích dẫn y văn
– Chứng Dương quyết tay chân tuy lạnh nhưng còn có lúc ấm, lòng bàn chân tay tất phải ấm, mạch tuy Trầm Phục nhưng án vào thì Hoạt, về triệu chứng hoặc là SỢ nóng, hoặc khát muốn uống nước, hoặc dang tay chân, phiền táo không ngủ được, đại tiện bí, tiểu tiện đỏ, đó là chứng Nhiệt quyết…. người xưa bảo “Dương cực phát quyết là như thế, về điều trị cho uống bốn phương: Bạch hổ thang, Đại thừa khí thang, Song giải tán, Lương cách tán…
Chứng Âm quyết chân tay lạnh, mình không nóng, buồn nôn, nằm co chân hoặc tự kéo chăn áo mà đắp, không khát hoặc ỉa chầy hoặc đại tiện như thường mạch Trầm Vi không Sác, hoặc tuy Trầm Thực nhưng ấn vào lại Trì Nhược tên bệnh này là Lãnh quyết. Điều trị dùng các phương Thông mạch Tứ nghịch thang hoặc Đương quy Tứ nghịch thang hoặc Bạch thông gia Trư đởm chấp thang (Vệ sinh bảo giám – Quyết nghịch).
– Khí từ dưới nghịch lên, chân tay lạnh là Quyết. Quyết là cuối cùng, là dấu hiệu nguy. Kinh nói: “Dưới hư thì Quyết cho nên dương suy ở dưới thì thành Hàn quyết, âm suy ở dưới thì thành Nhiệt quyết. Khí của âm dương không cùng thuận tiếp thì thành bệnh Quyết nghịch… Hàn quyết thì mình lạnh, mặt xanh, tứ chi quyết lạnh, móng tay chân lạnh, nằm co, không khát, ỉa chầy mạch Vi Trì đó là bệnh Âm quyết. Chứng Nhiệt quyết thì mình nóng mặt đỏ chân tay quyết nghịch, móng chân tay ấm, phiền khát hôn mê bức bối, tiểu tiện sẻn rít, mạch Hoạt Sác đó là chứng Dương quyết (Loại chứng trị tài – Quyết chứng).
