Cây dành dành thuộc loại thân gỗ nhỏ, thân nhiều cành, cao 1-2m. Lá mọc đối, cuống ngắn, hoa đơn mọc ở đầu cành, màu trắng, rất thơm, cuống có 6 cạnh. Quả thuôn bầu dục, có đài ở đỉnh, có 6-7 rãnh dọc thân quả, thịt quả màu vàng da cam. Hạt dẹt. Quả dành dành được dùng làm phẩm màu trong thực phẩm, và làm thuốc chữa bệnh.
Theo Đông y, quả dành dành có vị đắng tính lạnh có tên gọi là chi tử. Tác dụng thanh nhiệt, lợi tiểu, chỉ huyết, mát huyết, tiêu viêm, chữa viêm gan vàng da, ngoại cảm phát sốt, chữa mất ngủ, viêm kết mạc, loét miệng đau răng, chảy máu cam, thổ huyết đái ra máu, chữa tiểu tiện ít, khó đi, kiết lỵ, viêm thận phù thũng.
Thuốc ứng dụng:
Bài 1. Thuốc chữa bệnh viêm gan nhiễm trùng, vàng da
+ Chi tử 9g
+ Nhân trần 18g
+ Đại hoàng 6g
Các vị thuốc rửa sạch, cho vào nồi cùng 400ml nước, đun sôi kỹ, chắt lấy 150ml nước đặc. Người bệnh uống ngày 1 thang chia 3 lần trước bữa ăn.
Cần uống 3-5 ngày.
Bài 2. Thuốc chữa bệnh viêm kết mạc
+ Chi tử 9g
+ Hoa cúc vàng 9g
+ Cam thảo 6g
Các vị thuốc cho vào nồi cùng 400ml nước, đun sôi kỹ, chắt lấy 150ml nước đặc. Người bệnh uống ngày một thang chia 3 lần sau khi ăn. cần uống liền 5-7 ngày.
Bài 3. Thuốc chữa bệnh đái ra máu
+ Chi tử 9g
+ Lá chắc bá 9g
+ Sinh địa 15g
+ Rễ cỏ tranh 10g
Các vị thuốc rửa sạch, cho vào nồi cùng 400ml nước, đun sôi kỹ, chắt lấy 150ml nước đặc. Người bệnh uống ngày 1 thang, chia 3 lần trước khi ăn.
Cần uống 3-5 ngày.
+ Chi tử 10g
+ Cam thảo 3g
+ Rễ cỏ tranh 12g
Các vị thuốc rửa sạch, cho vào nồi cùng 400ml nước, đun sôi kỹ, chắt lấy 150ml nước đặc. Người bệnh chia đều 3 lần uống trong ngày, trước bữa ăn. cần uống liền 3-5 ngày.
Bài 4. Thuốc chữa bệnh đại tiện ra máu tươi
+ Chi tử 100g
Chi tử đem sao cháy, tán bột mịn, uống ngày 3 lần trước bữa ăn, mỗi lần 6g với nước sôi để nguội, cần uống liền 5 ngày.
+ Chi tử 8g
+ Cát cánh 4g
+ Xích thược 4g
+ Rễ cỏ tranh (sao đen) 4g
+ Tri mẫu 4g
+ Trắc bách diệp (sao đen) 4g
+ Cam thảo 4g
Các vị thuốc rửa sạch, cho vào nồi cùng 500ml nước, đun sôi kỹ, chắt lấy 180ml nước đặc. Người bệnh uống ngày một thang, chia 3 lần trước khi ăn, mỗi lần 60ml nước thuốc, cần uống 3-5 ngày.
Bài 5. Thuốc chữa bệnh mất ngủ
+ Chi tử 30g
+ Đậu đen 25g
Quả dành dành sao thơm, đậu đen sao cháy cho vào nồi cùng 500ml nước đun kỹ chắt lấy 180ml nước đặc. Người bệnh uống ngày một thang chia 3 lần sau khỉ ăn. cần uống 3-5 ngày.
Bài 6. Thuốc chữa bí tiểu tiện
+ Chi tử 8g
+ Rễ cỏ tranh 10g
+ Quả cối xay 4g
+ Cam thảo 4g
Các vị thuốc giã dập, cho vào nồi cùng 500ml nước đun sôi kỹ chắt lấy 180ml nước đặc. Người bệnh uống ngày một thang, chia 3 lần trước khỉ ăn, mỗi lần 60ml nước thuốc, cần uống liền 5 ngày.
Theo Dược phẩm vựng yếu
Khí vị:
Vị đắng, tính hàn, không độc, là thuốc âm trong dương dược, vào các kinh Thủ Thái âm, Thủ Thiếu âm và Túc dương minh.
Chủ dụng:
Thanh Phế hỏa, giải uất kết, trừ Vị nhiệt, ựa ói, phát vàng, làm mửa hết độc ở thượng tiêu, trừ chứng buồn bực trong tâm, chứng mất huyết, mất tân dịch, mũi đỏ, chảy máu cam, phong đàm, đầu choáng, mắt đỏ, mặt đen, ngoài phần biểu nóng (chữa chứng ngoài biểu nóng thì để cả vỏ), nóng trong ngực (chữa chứng nóng trong ngực thì bỏ vỏ), trừ phiền, trị thấp, làm khỏi bệnh lỵ, thông bệnh lâm, đuôi huyết trệ dưới rốn, lợi tiểu tiện, dẫn hỏa xuống dưới. Chi tử tả Phế hỏa, điều hòa Phế khí, tư nhuận nguồn hóa nguyên rất hay. Lại nói có thể làm mát Tâm, Thận, là thuốc tốt chữa Thượng, Trung, Hạ tam tiêu.
Hợp dùng: Dùng chung với Phá cố chỉ thì tư nhuận Thận, giáng hỏa, mát phần trên, củng cố phần dưới, tuy hàn mà có ghé bổ. Đan Khê sao với nước Gừng chữa đau Dạ dày thuộc hỏa rất hay.
Cách chế:
Bệnh thường thì để sống dùng, hư hỏa thì sao 7 lần, tâm với Đồng tiện, sao đen chữa chảy máu cam, tẩm Rượu sao thì chữa Phổi nóng.
Nhận xét:
Chi tử nhẹ xốp, vào Phế kinh để tiết hỏa quá thừa, công dụng muôn màu, muôn vẻ. Nhưng tính nó rất đắng, rất hàn, dễ tổn thương Vị khí, cho nên người hư yếu phải kiêng dùng. Người ta hay dùng nó chữa huyết, mà không biết huyết găp lạnh thì đông lại, dễ thành bại chứng. Chữa chứng thổ huyết do thực hỏa thì trước phải làm cho thuận khí, khí thuận hành thì huyết trở về kinh, chữa chứng thổ huyết do hư hỏa thì trước phải nuôi dưỡng chính khí, chính khí mạnh thì tự nó sẽ giữ được huyết. Đó là phương pháp chính để điều trị, không thể làm trái. Nếu dùng nhầm Chi tử để chữa huyết chứng thì nhất định bị tổn hại.
“Tuệ Tĩnh toàn tập”:
- Chữa nóng dữ, Tâm phiền, dùng Chi tử sao cháy, tán nhỏ, liều uống 2đ với nước cơm.
- Chữa trẻ con nóng quá, đái ra máu, dùng Chi tử 5đ bỏ vỏ, sao đen, sắc với 1 bát nước, còn nửa bát, uống lúc đói.
- Chữa đau mắt hỏa, sưng đỏ, dùng Chi tử tẩm Đồng tiện, sao khô, tán nhỏ uống 2đ với nước cơm.
- Chữa nhổ ra máu, ho ra máu, mửa ra máu dùng Chi tử bỏ vỏ, Hoa hòe, sắn giây, các vị bằng nhau, tán bột, uống 3đ với nước pha tý Muối.
- Chữa xót ruột do hỏa uất, dùng Chi từ sao 1 lạng, Đồng tiện 1 chén, sắc uống.
- Chữa thủy thũng thể nhiệt, dùng Chi tử bỏ vỏ, sao tán bột, uống 2-3đ với nước cơm. Nếu nhiệt ở thượng tiêu thì dùng cả vỏ, rất hay.
“Hành giản trân nhu”-Hải Thượng Lãn Ông
- Chữa tử thũng do thấp nhiệt, dùng Chi tử sao, tán nhỏ, mỗi lần uống 2đ với nước cơm.
- Chữa huyết lâm, đái đau, dùng Chi tử, Hoạt thạch, đều bằng nhau, tán nhỏ, uống 3đ với nước sắc Hành làm thang.
- Chữa ngực, bụng đau vì khí nóng, khí lạnh không điều hòa, dùng Chi tử, Phụ tử đều bằng nhau, tán sống, lấy Rượu khuấy hồ làm hoàn bằng hạt ngô đồng, liều uống 50 hoàn với nước Gừng.
“Thương hàn luận” Bài Chi tử sị thang
Bài Chi tử sị thang
Chi tử 14 quả, Đậu sị 20g. sắc, chia uống vài lần trong ngày. Có tác dụng thanh nhiệt, giải độc.
Trị ngoại cảm tà ở phần khí, có triệu chứng ra mồ hôi, nôn mửa, đi ỉa, hư phiền không ngủ được, trong lòng buồn bã, khó ngủ, tức ngưc, lưỡi đỏ, rêu hơi vàng, mạch sác.
Chi tử thanh Can, lợi Đởm, táo thấp dùng chữa chứng hoàng đản do thấp nhiệt, như:
“Thương hàn luận”
Bài Chi tử bá bì thang
Chi tử 8-12g, Cam thảo 3-4g, Hoàng bá 8-12g.
Sắc, chia uống 2 lần trong ngày.
Có tác dụng thanh nhiệt, khử thấp, thoái hoàng.
Chữa hoàng đản, nhiệt nặng hcm thấp, nước tiếu vàng, đỏ, lười đỏ, rêu vàns, mạch hoat sác.
“Thương hàn luận”
Bài Chi tử cam thảo sị thang Chi tử 14g, Đậu sị 10g, Cam thảo 8g.
Chữa Tâm phiền, mất ngủ, trong ruột cồn ào, đôi khi hụt hoi thiếu khí.
“Kim quỹ yếu lược”
Bài Chi tử đại hoàng thang
Chi tử 14 quả, Đại hoàng 4g, Đậu sị 20g, Chỉ thực 5 quả. Chữa chứng tửu đản đã hỏa nhiệt, tiểu tiện không lợi, trong Tâm cồn cào nóng đau.
“Thương hàn luận”
Bài Chi tử sinh khương sị thang
Chi tử 14 quả, Sinh Khương 20g, Đậu sị 20g.
Chữa Tâm phiền không ngủ được, ruột cồn cào, có khi mửa. ”Mãn đông bản thảo”
Trị huyết lậu, huyết lâm: Chi tử, Băng đường sắc uống.
