Khái niệm
Hắt hơi gọi là “Phún đế”, tục gọi “Đả phún đế”. Sách Tố vấn – Huyền cơ nguyên bệnh thức viết: Đế, vì trong mũi ngứa mà hơi bật ra thành tiếng”. Thiên Khẩu vấn – Linh khu viết: “Dương khí hòa lợi, tràn ở Tâm, ra đằng mũi cho nên hắt hơi”, “Có thể thấy hắt hơi là một biểu hiện dương khí ở cơ thể người ta phấn chấn để chống với tà khí. Nếu hắt hơi liên tục, lại kiêm các chứng trạng khó chịu khác thì là biểu hiện tật bệnh. Lại vì dị vật hoặc khí thở có tính kích thích tác động tới hoặc ngẫu nhiên hắt hơi một vài tiếng thì không thuộc phạm vi thảo luận ở mục này.
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
- Chứng hắt hơi do ngoại tà phạm Phế: Biểu hiện lâm sàng là hắt hơi, hoặc kiêm chứng tắc mũi chầy nước mũi, hoặc có khi khái thấu suyễn thở, phát sốt ố hàn, đau đầu mình bứt dứt, mạch phù .v.v…
- Chứng hắt hơi do Phế khí hư yếu: Biểu hiện lâm sàng là hắt hơi, ngứa mũi, mệt mỏi yếu sức, đoản hơi thở khẽ, tự ra mồ hôi, chất lưỡi nhạt, rêu trắng mỏng, mạch Hư Nhược.
Phân tích
- Chứng hắt hơi do ngoại tà phạm Phế: Chứng này phần nhiều do phong tà phạm Phế, khiến cho Phế mất tuyên thông túc giáng, Phế khí không lợi gây nên. Phong tà phạm Phế lại có thiên về hàn, thiên về nhiệt khác nhau. Thiên về hàn thì đờm và nước mũi trong loãng, không khát, ố hàn nặng phát nhiệt nhẹ. Thiên về nhiệt thì đờm và nước mũi vàng dính, khát nước, phát nhiệt nặng, ố hàn nhẹ. Phong tà phạm Phế điều trị nên sơ tán, thiên về hàn thì sơ tán phong hàn, nên tuyên Phế giải biểu, dùng phương Thông sị thang gia Bạch chỉ. Hoắc hương mà điều trị. Thiên về nhiệt thì sơ phong thanh nhiệt, tuyên Phế giải biểu, có thể uống Ngân kiều tán gia giảm.
- Chứng hắt hơi do Phế khí hư yếu: Chứng này là Phế khí bất túc, mũi không được nuôi dưỡng khiến mũi không lợi gây nên, vì vậy ngoài chứng hắt hơi, còn xuất hiện chứng mệt mỏi rã rời, đoản hơi tiếng nói khẽ, tự ra mồ hôi, mạch Hư Nhược, điều trị nên ích khí cố biểu, cho uống Ngọc bình phong tán gia giảm.
Tóm lại, chứng Hắt hơi trước hết phải phân biệt xem có biểu chứng hay không. Nếu có biểu chứng là do phong tà phạm Phế, nên sơ giải biểu tà. Không có biểu chứng mà lại hay tái phát phần nhiều là do Phế khí hư yếu nên bổ ích Phế khí làm chủ yếu. Phế khí hư yếu dễ bị phong tà xâm nhập, cho nên hai chứng hậu nói trên có thể đồng thời xuất hiện, điều trị nên phân biệt chủ thứ tiêu bản hoãn cấp.
Trích dẫn y văn
Dương minh có thể gây hắt hơi (Lục nguyên chính kỷ đại luận – Tố vấn).
Thiếu âm ẩn náu, phát sinh nóng hầm hập, phiền táo hắt hơi (Chí chân yếu đại luận – Tố vấn).
Dương hư bị bệnh đã lâu, đột ngột phát sinh hắt hơi, là dương khí hồi phục, có xu thế chuyển biến tốt, tức như Nội kinh nói “Dương ra từ âm thì hắt hơi” {Trung y lâm chứng bị yếu).
