Khái niệm
Đầu nhiệt tức là chứng cảm thấy phát nóng ở vùng đầu.
Tố vấn – Thông hình hư thực luận có ghi bệnh danh “Thực nhiệt”. Đời sau thường gọi luôn cả “Diện nhiệt”, “Đầu diện nhiệt”.
Đầu nhiệt có thể đồng thời xuất hiện với “Đầu thống”, “Đầu vận”, và “Đầu trướng”. Trọng điểm ở mục này là giới thiệu đầu nhiệt làm chủ chứng. Còn như trong ngoại cảm nhiệt bệnh có chứng Dương minh nhiệt thịnh, dịch độc úng tắc ở trên gây nên các chứng sưng nóng đỏ đau thì không thuộc phạm vi thảo luận của mục này. Tham khảo mục “Đầu diện hồng thủng” và các chứng hữu quan.
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
- Đầu nhiệt do Can hỏa bốc lên: Có chứng đầu nóng mặt đỏ Tam phiền hay cáu giận, đêm ngủ không yên, miệng đắng, sườn đau, lưỡi đỏ, rêu lưỡi mỏng, mạch Huyền có lực.
- Đầu nhiệt do Thận âm bất túc: Có chứng đầu nóng, tai ù kiêm các chứng choáng váng, lưng gối yếu mỏi, ngũ tâm phiền nhiệt. Nếu âm hư tổn liên lụy đến dương, âm dương đều hư có thể bốc nóng dừ dội, mặt đỏ, vã mồ hôi, chân tay không ấm, lưỡi đỏ, ít rêu, mạch Tế Sác.
- Đầu nhiệt do âm thịnh cách dương: Có chứng đầu nóng, gò má đỏ, họng đau mà phiền, đại tiện lỏng ra nguyên đồ ăn, chân tay quyết lạnh, lưỡi nhợt, rêu lưỡi trắng, mạch Trầm Tế muốn tuyệt.
Phân tích
- Chứng Đầu nhiệt do Can hỏa bốc lên: Phần nhiều bệnh nhân vốn bị tinh thần tình tự ức uất hoặc lo buồn cáu giận, Can khí mất sự điều đạt bị uất hóa hỏa gây nên. Tính của hỏa bốc lên cho nên đầu nóng mặt đỏ, Can hỏa vượng thì Tâm hỏa thịnh, tâm thần bị quấy rối thần không yên chốn cho nên đêm ngủ không yên và đắng miệng, hai bên sườn là đất đai của Can, Can khí uất thì đau sườn, rêu lưỡi mỏng, mạch Huyền. Điều trị nên bình Can tả hỏa chọn dùng phương Long Đởm tả Can thang gia giảm.
- Chứng Đầu nhiệt do Thận âm bất túc: Phần nhiều do thể trạng vốn âm hư hoặc phòng lao vô độ, hao thương Thận âm gây nên. Thận âm suy tổn, âm hư hỏa vượng cho nên có chứng đầu nóng. Thận suy ở dưới, thủy không hàm mộc, Can dương quá găng cho nên đầu choáng tai ù. Lưng là phủ của Thận. Thận suy thì phủ ở lưng rỗng không cho nên mỏi lưng. Âm hư thì nhiệt ở trong sinh ra cho nên ngũ tâm phiền nhiệt, lưỡi đỏ ít rêu, mạch Tế Sác. Điều trị nên dục âm tiềm dương, chọn dùng phương Kỷ cúc địa hoàng hoàn gia Thiên ma, Câu đằng, Thạch Quyết minh. Nếu phụ nữ thiên quý sắp hết, âm hư hỏa vượng thì mặt nóng dữ dội mà sắc mặt đỏ, dương .hư khí yếu thì vã mồ hôi, chân tay không ấm. Điều trị nên dục âm trợ dương, chọn dùng các phương Nhị gia Long cốt thang hoặc Nhị tiên thang gia giảm. Kim quỹ yếu lược – Huyết tý hư lao bệnh mạch chứng tính trị có tiểu phẩm “Bàn về bài Quế chi gia Long cốt Mẫu lệ thang” có viết: “Hư nhược phù nhiệt vã mồ hôi trừ Quế gia Bạch vi, Phụ tử mỗi thứ đều 3 phân cho nên gọi là Nhị gia Long cốt thang”.
- Chứng Đầu nhiệt do âm thịnh cách dương: Phần nhiều ở thời kỳ cuối của ngoại cảm nhiệt bệnh, tà ẩn náu ở Thiếu âm, âm hàn thịnh ở phía trong. Âm thịnh cách dương, hư dương phù việt cho nên đầu nóng, gò má đỏ, họng đau mà phiền. Âm thịnh dương suy cho nên ỉa chảy ra nguyên đồ ăn, chân tay quyết lạnh, mạch Trầm Tế muốn tuyệt. Điều trị theo phép tòng âm dẫn dương, hồi dương cứu nghịch chọn dùng phương Bạch thông gia Trư Đởm chấp thang.
Yếu điểm biện chứng của chứng Đầu nhiệt: Can hỏa bốc lên thì đầu nhiệt thường tùy theo sự rung động của tình chí mà phát bệnh, vả lại nôn nóng cáu giận Thận âm bất túc thuộc thể trên thịnh dưới hư. Trên thịnh thì đầu nóng choáng váng. Dưới hư thì lưng gcu yếu mỏi, rõ ràng là khác với chứng Can hỏa bốc lên chỉ có chứng hậu là thịnh ở trên. Nếu là phụ nữ sắp mãn kinh thì âm tổn liên lụy đến dương, âm dương đều hư cho nên nóng dữ dội, mặt đỏ, ra mồ hôi, chân tay không ấm cũng khác với chứng Thận âm bất túc đơn thuần. Còn chứng âm thịnh cách dương là chân hàn giả nhiệt dương khí suy yếu thuộc lý chân hàn cho nên ỉa chảy ra nguyên đồ ăn, chân tay quyết lạnh mạch Vi muốn tuyệt. Hư dương trôi nổi ở trên thì bên ngoài giả nhiệt cho nên đầu nóng gò má đỏ, đó là điểm để chẩn đoán phân biệt của chứng Đầu nhiệt do âm hư dương cang thuộc Thận âm bất túc với chứng Ngũ tâm phiền nhiệt.
Trích dẫn y văn
- Mạch Thực đầy đặn, chân tay lạnh, đầu nóng… phát sinh mùa Xuân Thu thì sống, phát sinh mùa Đông, Hạ thì chết (Tố vấn – Thông bình hư thực luận).
- Chứng Đầu nhiệt là do khí của Thái dương phát việt lên trên (Hoàng đế Nội kinh Tố vấn tập chú).
- Chứng Đầu nhiệt mắt nhắm đoản hơi tinh thần mê man đó là do chính khí hư, tà khí làm tê nghẽn (Lâm chứngchỉ nam y án – Thử).
