Khái niệm
Mỏi mệt là chỉ chứng tinh thần khốn đốn, chân tay rã rời.
Chứng này trong các y thư gọi khá nhiều tên. Tố vấn – Bình nhân khí tượng luận gọi là “Giải diệc”. Linh khu – Hải luận gọi là “Đãi nọa” Linh khu – Hàn nhiệt bệnh gọi là “Thể nọa”. Mỏi mệt trên lâm sàng là chứng trạng rất thường gặp, những loại bệnh chứng cấp mạn tính đều có thể xuất hiện mỏi mệt ở mức độ khác nhau. Phạm vi thảo luận ở mục này chỉ giới hạn coi mỏi mệt là chủ chứng.
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
- Mỏi mệt do thử nhiệt thương khí: Có chứng mỏi mệt yếu sức, tinh thần bạc nhược, thiểu hơi biếng nói mình nóng, ra mồ hôi, Tâm phiền miệng khát, kém ăn, đại tiện nhão, mặt nhờm bẩn, rêu lưỡi vẩn đục, mạch Hư Sác.
- Mỏi mệt do Tỳ hư thấp khốn: Có chứng mình nặng biếng nói mỏi mệt, miệng đắng, lưỡi khô, đại tiện lỏng nhão, ghê ghê sợ lạnh, ngực bụng bĩ đầy, kém ăn, tiểu tiện ít, rêu lưỡi dầy nhớt, mạch Nhu.
- Mỏi mệt do khí huyết đều hư: Có chứng tinh thần mỏi mệt, chân tay rã rời, thiểu khí hiếng nói, thanh âm thấp khẽ, choáng váng mất ngủ, hồi hộp tự ra mồ hôi, chân tay tê dại, mặt nhợt không tươi, môi lưỡi và móng chân tay nhợt, mạch Trầm Tế vô lực.
Phân tích
- Chứng Mỏi mệt do thử nhiệt thương khí: Chứng này phát sinh ở mùa Hạ, Thử nhiệt. Thử là dương tà tính nó phát tiết dễ hao khí tân, cho nên chân tay mình mẩy rã rời, tinh thần bạc nhược, hụt hơi biếng nói, mình nóng ra mồ hôi, Tâm phiền miệng khát, mạch Hư Sác. Mặt khác Thử phần nhiều kiêm Thấp cho nên mặt nhờm bẩn, rêu lưỡi vẩn đục, đại tiện lỏng nhão. Điều trị nên thanh Thử ích khí, dưỡng âm sinh tân, dùng phương Thanh Thử ích khí thang gia giảm.
- Chứng Mỏi mệt do Tỳ hư thấp khốn: Vì những nguyên nhân mệt nhọc, ăn uống không điều độ dẫn đến Tỳ hư không vận chuyển, thủy thấp ứ đọng. Tính thấp nặng đục, thấp quá nhiều thì thanh dương không tăng cho nên thân thể khốn đốn yếu sức, lâm sàng có kiêm chứng trạng Tỳ hư không vận chuyển như: ngực bụng đầy, biếng ăn, đại tiện nhão. Điều trị nên kiện Tỳ hóa thấp, thăng dương giáng trọc dùng phương Thanh dương ích Vị thang hợp với Bình Vị tán gia giảm.
- Chứng Mỏi mệt do khí huyết đều hư: Chứng này phần nhiều do những nguyên nhân tiên thiên bất túc, hậu thiên mất điều hòa hoặc ốm lâu, điều trị không kịp thời gây nên. Khí huyết bất túc, cơ thể mất sự nuôi dưỡng cho nên biểu hiện các chứng trạng hụt hơi biếng nói, tinh thần mỏi mệt, chân tay rã rời, hồi hộp tự ra mồ hôi, choáng váng mất ngủ. Điều trị nên bổ cả khí huyết cho uống Thập toàn đại bể thang gia giảm.
Chẩn đoán phân biệt ba chứng nói trên là: Mỏi mệt do Thử nhiệt thương khí, bệnh phát sinh vào mùa Hè, vừa có biểu hiện của Thử nhiệt, vừa có chứng hậu khí hư. Mỏi mệt do Tỳ hư thấp khốn, bệnh thường phát sinh vào mùa Hè, Thu vừa có đặc trưng thấp ngăn trở lại vừa có chứng hậu Tỳ hư. Cả hai chứng này đều thuộc loại hư thực lẫn lộn. Còn chứng Mỏi mệt do khí huyết đều hư đơn thuần thuộc hư chứng, chứng trạng chủ yếu là khí hư huyết thiếu. Phân tích biểu hiện lâm sàng của ba chứng trên rất dễ phân biệt.
Trích dẫn y văn
Tủy hải bất túc thì não chuyển ra thành ù tai, ông chân mỏi choáng váng, mắt chẳng nhìn thấy gì, mỏi mệt nằm yên (Linh khu – Hải luận).
Thấp làm trệ khí, thử có thể hại khí. Mùa Hè thử thấp ngăn trở ở trong thường là thân thể không bệnh tật gì nặng, chỉ mỏi mệt không chịu nổi, tục gọi là “Chú hạ”. Nhẹ thì dùng Hoắc hương, Bội lan hãm nước mà uống, nặng thì dùng Thanh Thử ích khí thang gia giảm (Trung y lâm chứng bị yếu).
