Tên khoa học:
Corydalis ambigua Champ et Schlecht. Họ khoa học: Papaveraceae.
Diên hồ sách, Huyền hồ sách, Nguyên hồ sách, Khuê nguyên hồ, Sanh diên hồ, Sao diên hồ, Huyền hồ sách, Vũ hồ sách, Trích kim noãn.
Diên hồ sách (延 瑚 索)
Mô tả:
Cây thảo sống nhiều năm, tự sinh ở nơi sơn dã, dưới đất có rễ củ hình cầu, thân nhỏ yếu, cao chừng 0,5m, lá mọc đối có mép nguyên, hoa nở vào mùa xuân ở cuối thân cây, màu hồng nhạt hoặc hoa đỏ màu tím, hoa hình môi gồm 1 mặt há ra, sắp xếp thành chùm.
Phân biệt:
Có nơi dùng Diên hồ sách bằng củ của rễ cây Corydalis ternata Nakai.
Địa lý:
Có ở Triết Giang, Phúc Kiến, Nhiệt Hà, loại sản xuất ở Ninh Ba, Kim Hoa, Hàng Châu thuộc Triết Giang là loại tốt. Cây này chưa thấy ở Việt Nam.
Thu hái, sơ chế:
Sau tiết lập xuân đào củ rửa sạch phơi nắng cất dùng.
Phần dùng làm thuốc:
Củ rễ (Corydalistuber).
Mô tả dược liệu:
Bào chế:
- Bỏ hết tạp chất, cho vào nồi đổ giấm vào (Cứ 10 kg Diên hồ sách thì dùng 2kg giấm) đun nhỏ lửa cho giấm cạn hết. Phơi khô lúc dùng tán bột, tẩm rượu hay muối tùy theo từng trường hợ
- Bỏ tạp chất rửa sạch để ráo nước, giã nát, phơi khô dùng số Hoặc đem tẩm với dấm (20%) sao qua (cách này thường dùng).
Phân biệt tính chất, đặc điểm:
Diên hồ sách phần nhiều bào chế qua giấm, mới đưa vào làm thuốc. Sau khi bào chế qua giấm, màu thường đậm hơn, loại thành phẩm thường có hình cầu bẹt không đồng đều nhau, bề mặt mầu vàng xám hoặc màu nâu vàng, có những vân nhăn mạng lưới không đều nhau, đầu ngoài cũng thường hõm vào, có ngấn gốc, phần gốc hơi hõm vào thành cái rốn, hoặc có hình búp măng nổi gồ lên. Chất cứng rắn, mặt cắt màu vàng, chất như sừng. Loại nào củ to, mập mạp, chất rắn chắc, mặt cắt màu vàng là loại tốt.
Bảo quản:
Để nơi khô ráo dâm mát, phòng độc.
Dược lý hiện đại:
Theo các nghiên cứu hiện đại, diên hồ sách có tác dụng giảm đau, trấn tĩnh, dễ ngủ, và còn có tác dụng giảm bớt mỡ trong máu.
Cách dùng:
Tẩm với rượu có tác dụng hành huyết. Tẩm giấm có tác dụng giảm đau. Dùng sống có tác dụng phá huyết, muốn điều huyết thì sao vàng.
Tính vị: Vị cay hơi đắng, khí ấm. Qui kinh: Vào kinh Phế, Can, tỳ.
Tác dụng:
Hoạt huyết, tán ứ, lợi khí chỉ thống.
Chủ trị:
Trị đau bụng trên, thóat vị bụng dưới, đau vùng tim, đau nhức do chấn thương, Kinh nguyệt không đều, ứ kinh kết khối trong bụng.
Diên hồ sách có công hiệu hoạt huyết, điều hòa khí, giảm đau. Chủ trị các bệnh đau bụng do khí huyết ngưng trệ, đau dạ dày, kinh nguyệt không điều hoà, thống kinh, đau bụng sau khi đẻ, xơ cứng cơ tim, ngã hoặc và chạm mạnh bị tổn thương, đau bụng do bị sưng hòn dái, đau thần kinh v.v…
Liều dùng:
4,5-9g
Kiêng kỵ:
Có kinh trước kỳ, người hư huyết. Có chứng băng huyết, rong kinh, sản hậu, huyết hư, chóng mặt thì không nên dùng. Kỵ thai.
- Những cấm kỵ khi dùng thuốc:
Thuốc này có nhược điểm là hao khí, thương huyết; Phàm các chứng đau nhức do khí hư, huyết hư sinh ra, khi uống đều phải thận trọng, người nào vừa hư vừa ứ thì nên dùng thêm với các vị thuốc bổ khác. Phụ nữ có thai kiêng dùng.
Đơn thuốc kinh nghiệm:
+ Trị ho bất luận gìa hay trẻ: Diên hồ sách 1 lượng, 2,5 chỉ khô phàn tán bột, mỗi lần uống 6g với 1 cục kẹo mạch nha ngậm nuốt từ từ (Nhân Tồn Đường Phương).
+ Trị chảy máu cam: bột Diên hồ sách gói trong bông sạch nhét trong lỗ tai, hễ máu chảy bên phải thì nhét bên trái và ngược lại (Phổ Tế Phương).
+ Trị tiểu ra máu: 1 lượng Diên hồ sách, 7,5 chỉ Phác tiêu, tán bột, mỗi lần uống 4 chỉ sắc uống (Hoạt Nhân Thư Phương).
+ Trị tiểu tiện không thông: dùng “Niệp đầu tán” trị trẻ con tiểu không thông, dùng Diên hồ sách, Xuyên luyện tử, 2 vị bằng nhau tán bột lần uống nửa chỉ đến 1 chỉ với nước sôi cho vào vài giọt dầm mè (Tiểu Nhi Chân Quyết Phương).
+ Trị đau phần ngoài do khí và khí kết khối: Diên hồ sách tán bột với tụy tạng heo, xắt ra từng miếng, nấu chín, chấm bột thuốc ăn (Thắng Kim Phương).
+ Trị đau tim do nhiệt quyết, khi đau khi không, lâu ngày khó trị, mình nóng chân lạnh: Huyền hồ sách bỏ vỏ, dùng thịt quả Kim linh tử, 2 vị bằng nhau tán bột uống với rượu nóng hoặc nước sôi lần 2 chỉ (Thánh Huệ Phương).
+ Trị bệnh khí huyết của đàn bà, quặn đau trong bụng, kinh nguyệt không đều: Huyền hồ sách bỏ vỏ sao giấm, Đương quy tẩm rượu sao mỗi thứ 1 lượng, Quất hồng 2 lượng tán bột trộn rượu, nấu viên hồ làm bằng hạt ngô đồng, lần uống 100 viên lúc đói với nước dấm sắc, uống trung với Ngải cứu (Phổ Tế Phương).
+ Trị các loại đau sau khi sinh. Hễ sau khi sinh đẻ, những ô uế trong người chưa ra sạch, bụng căng đầy và huyết vận sau khi sinh, tức cứng ở tim hoặc sốt rét không dứt hoặc bứt rứt, bồn chồn, tay chân hâm hấp nóng, khí lực muốn hết. Các chứng ấy đều có thể dùng Diên hồ sách sao nghiền uống với rượu, mỗi lần 6g (Thánh Huệ Phương).
+ Trị trẻ con đau quặn trong ruột: Diên hồi sách, Hồi hương, 2 vị bằng nhau, nghiền sao, uống lúc đói với nước cơm (Vệ Sinh Gia Giảm Phương).
+ Trị sán khí (thoát vị) nguy cấp: Huyền hồ sách sao muối, Toàn yết bỏ phần độc, dùng sống, 2 vị bằng nhau tán bột, mỗi lần uống 1,5g lúc đói với rượu muối (Trực Chỉ Phương).
+ Trị đau đầu một bên hoặc giữa đầu chịu không nổi dùng Huyền hồ sách 7 củ, Thanh đại 2 chỉ, Trư nha tạo giác 2 trái bỏ vỏ hạt tán bột trộn nước làm viên như hạt Hạnh nhân lớn. Khi dùng lấy một viên hoà nước gịo vào mũi bệnh nhân, đau bên nào giọt bên ấy, đồng thời trong miệng ngậm 1 đồng tiền bằng đồng khi có nhiều nhớt nhãi chảy ra thì bớt (Vĩnh Loại Kiềm Phương).
+ Trị té ngã từ trên cao rơi xuống, làm đau nhức gân cốt, dùng Diên hồ sách nghiền bột, uống với rượu đậu lần 2 chỉ ngày 2 lần (Thánh Huệ Phương).
+ Trị đàn bà đau bụng do khí ngưng huyết trệ dùng ‘Diên Hồ Sách Tán’ gồm Diên hồ, Đương quy, Xuyên khung, Quế tâm, Mộc hương, Chỉ xác, Xích thược, Đào nhân, Địa hoàng (Phụ Khoa Phương).
+ Trị đau ở vùng vị quản: Diên hồ sách, Ngũ linh chi, Nga truật, Cao lương khương, Đương quy (Dũ Thống Tán – Thẩm Thị Tôn Sinh).
+ Trị đau bụng do bế kinh: Diên hồ sách, Đương quy, Thược dược, Hậu phác mỗi thứ 3 chỉ, Tam lăng, Nga truật, Mộc hương mỗi thứ 1,5 chỉ. Sắc uống (Diên Hồ Sách Thang – Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
+ Trị đau bụng có kinh: Diên hồ sách (sao rượu) 2 lượng, Hương phụ (sao dấm) 4 lượng. Tán bột lần uống 2 chỉ với rượu nóng (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
+ Trị loét dạ dầy tá tràng, các chứng đau nhức do viêm dạ dầy, đau thần kinh chức năng dạ dầydo khí trệ hoặc kiêm ứ huyết sinh ra: Diên hồ sách 9 phần. Thiên tử 1 phần tán bột lần uống 3 chỉ, ngày 2-3 lần, uống với nước (Thống Kinh Tán – (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
+ Trị đau nhức thần kinh mặt Diên hồ sách, Xuyên khung, Bạch chỉ mỗi thứ 5 chỉ, Thương nhĩ tử 3 chỉ sắc uống (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
Tham khảo:
- Diên hồ sách chủ thận khí, phá sản hậu ác lộ hoặc chứng đau bụng dưới của đàn bà, kết hợp với Tam lăng, Miết giáp, Đại hoàng tán bột lại càng tốt (Hải Dược Bản Thảo).
- Diên hồ sách đuổi trừ được phong, trị khí, làm ấm được lưng và chân, khỏi chứng đau bụng và đau lưng, phá được bỉ tích như nổi hòn nổi cục trong bụng, huyết ứ và có thể làm cho hư thai (Chư Gia Bản Thảo).
- Diên hồ sách trị được chứng tâm khí, làm giảm đau ở bụng dưới (Thang Dịch Bản Thảo).
- Diên hồ sách có thể làm được huyết trệ trong khí hoặc khí trệ trong huyết, vì vậy chuyên trị được chứng bệnh đau nhức toàn thân, thông lợi tiểu tiện (Bản Thảo Cương Mục).
- Diên hồ sách vị cay khí ấm, không độc, nhập vào kinh Túc quyết âm. Cũng nhập vào kinh thủ thái âm. Khí ấm thì có thể làm cho tất cả được điều hòa nhờ vào chỗ điều hòa đó mà khí lưu hành thông thương tới các cơ quan đượ Vị cay cho nên có thể nhuận mà tẩu tán được, khi nó tẩu tán thì huyết phải hoạt bát lưu lợi. Khi khí đã lưu hành huyết đã trơn tru thì có thể phá được những ứ đọng của các chứng bệnh sản hậu vậy (Bản Thảo Kinh Sơ).
- Diên hồ sách được khí trệ ở trong huyết, huyết trệ ở trong khí chi nên hễ những chứng kinh nguyệt không đều, đau tim bụng đột ngột, đau căng bụng dưới, thai không xuống, nổi hòn, nổi cục đau đớn huyết vận huyết sung sau khi sinh, tổn thương do chấn thương, chẳng kể là huyết hay khí tích lại ở đó mà không tan đi được, cần phản dùng vị này mới có thể thông đạt được…Những người bệnh quá suy nhược cần phải uống kết hợp thêm với thuốc bổ, còn không thì chỉ hao hại thêm mà không có ích lợi gì hết vậy (Bản Thảo Cầu Chân).
- Diên hồ sách hành được huyết trệ trong khí, khí trệ trong huyết, chữa được mọi chứng đau khắp cả người, trên cũng như dưới, thường dùng 1 mình thì công hiệu nhiều, cho nên trong thuốc điều kinh hay dùng đến nó. Nhưng không có công bổ khí, lại thiếu nuôi dưỡng vinh huyết, chỉ nhờ tính cay ấm mà công vào chỗ ngừng đuổi được cái trệ, cho nên đối với người hư chứng thì nên dùng nó với thuốc bổ, bằng không chỉ làm tổn hại mà chẳng lợi ích gì (Dược Phẩm Vậng Yếu).
- Diên hồ sách có tác dụng hoạt huyết lợi khí mà có tác dụng giảm đau lại rất mạ Hễ khí huyết ngưng trệ, đau nhức ngực bụng thì nó là thuốc chủ yếu. Tính của ấm vị cay cho nên dùng trong chứng hàn uất. Những chứng do huyết nhiệt gây ra bệnh kinh nguyệt sớm, hoặc huyết nóng vọng hành đều nên kiêng dùng nó (Trung Dược Học).
- Diên hồ sách có tác dụng hoạt huyết, hành khí, tác dụng chỉ thống mạnh, đi vào phần huyết và phần khí, vì vậy khí huyết ngưng trệ gây nên đau nhức vùng bụng, ngực đều có thể dùng vị này (Thực Dụng Trung Y Học).
Bài thuốc:
- Trị chứng ho (kể cả già, trẻ): Huyền hồ 40g (1 lượng ta), chỉ khô phàn 2,5g tán bột, mỗi lần uống 6g với một cục kẹo mạch nha nuốt từ từ.
- Trị chứng chảy máu cam: Dùng bột huyền hồ gói trong bông sạch nhét vào lỗ tai, nếu chảy máu mũi bên trái thì nhét vào tai bên phải và ngược lại (Phổ tế phương).
- Trị đi tiểu ra máu: Diên hồ sách 40g (1 lượng ta = 37,5g), phác tiêu 7,5g, tán bột, mỗi lần sắc uống 4 chỉ lấy 16g, chia 2 lần (Hoạt nhân thư phương).
- Trị đau phần ngoài do khí và khí kết khối: huyền hồ tán bột, tụy tạng lợn luộc chín thái miếng chấm với bột huyền hồ ăn.
- Trị đau tim nhiệt quyết (biểu hiện khi đau khi không, mình nóng, chân lạnh): Dùng huyền hồ bỏ vỏ, lấy thịt quả kim linh tử, 2 vị bằng nhau đem tán bột uống với rượu hâm nóng, hoặc chiêu bằng nước ấm, mỗi lần
- Trị khí huyết ở nữ (biểu hiện bụng đau quặn, kinh nguyệt không đều): Huyền hồ bỏ vỏ 40g sao giấm, đương quy 40g, tẩm rượu sao, quất hồng 80g, tất cả tán bột trộn rượu nấu làm viên bằng hạt ngô, mỗi lần uống 100 viên vào lúc đói, chiêu với nước giấm sắc uống chung với ngải cứu (Phổ tế phương).
- Trị các đau sau sinh (sau sinh chưa sạch dịch, bụng căng đầy, người bứt rứt bồn chồn, tay chân hâm hấp nóng, khí lực muốn cạn kiệt): Dùng huyền hồ sao tán bột, mỗi lần uống 6g chiêu với rượu (Thánh Huệ phương).
- Trị đau bụng bế kinh: Dùng phương Diên hồ sách thang trong Lâm sàng thường dụng Trung dược thủ sách gồm các vị: diên hồ sách, đương quy, thược dược, hậu phác mỗi thứ 3 chỉ (12g), tam lăng, nga truật, mộc hương mỗi thứ 1,5 chỉ (6g), sắc uống ngày 1 thang chia 3 lần
- Trị thống kinh: Diên hồ sách 2 lượng (80g) sao rượu, hương phụ sao giấm 4 lượng (160g), tán bột ngày uống 2 chỉ (8g) với rượu nóng.
- Trị đau thần kinh mặt: Diên hồ sách, xuyên khung, bạch chỉ mỗi vị 5 chỉ (20g), thương nhĩ tử 3 chỉ (12g), sắc uống ngày 1 thang, chia 3 lần trong ngày.
- Phòng trị và điều hòa kinh nguyệt: (phương Huyền hồ hương phụ thang còn dùng để trị huyết trắng) gồm đương quy 5 chỉ (20g), xuyên khung 4 chỉ (16g), ngô thù du (gói riêng sao) 4 chỉ (16g), thục địa 8 chỉ (32g), hương phụ 6 chỉ (24g), bạch thược 5 chỉ (20g), bạch linh 5 chỉ (20g), huyền hồ 4 chỉ (16g), bãi diệp 3 chỉ (12g), bạch chỉ 3 chỉ (12g), gừng 3 lát. Ngày sắc 1 thang chia làm 3 lần uống
Các bài thuốc bổ dưỡng thường dùng:
Diên hồ phúc phương tán (thuốc bột diên hồ tán kép)
Diên hồ sách bào chế qua dấm, quảng mộc hương, uât kim (ba vị lượng bằng nhau). Nghiền chung thành bột, uóng bằng nước sôi ngày 3 lần, mỗi lần 5g.
Dùng để chữa những vết bầm tím do bị kẹp hay và đập mạnh ở lưng, ở sườn, ở ngực, ở chân tay, kể cả cấp tính và mạn tính.
Trị sản hậu phương (bài thuốc hậu sản)
Diên hồ sách vừa phải, nghiền thành bột mịn. Uống ngày 3 lần, mỗi lần 3g, uống với nước sôi nóng pha đường đỏ.
Dùng cho phụ nữ sau khi đẻ ác lộ không dứt, cứ thấy đau nhói ở trong bụng.
Trị tiểu nhi tiểu trường sán khí phương (Bài thuốc chữa trẻ con sưng hòn dái)
Diên hồ sách, hồi hương (2 vị lượng bằng nhau). Sao được rồi thì nghiền thành bột. Uống ngày 2 lần, mỗi lần 3g, uống bằng nước cháo loãng.
Bài thuốc này giảm đau, tán hàn, dùng cho trẻ con bị sưng hòn dái.
Trị đầu thông phương (bài thuốc chữa đau đầu)
Diên hồ sách 7 củ – Thanh đại 6g
Nha tạo 2 cái
Nghiền chung diên hồ sách với nha tạo, cho thanh đại vào trộn đều lên. Uống ngày 2 lần, mỗi lần 3g. Uống với nước sôi.
Dùng để chữa đau đầu và thiên đầu thống.
Tiếp cốt phương (bài thuốc liền xương)
Diên hồ sách 9g
Nhũ hương 9g
Một dược 9g
Qui vĩ 9g
Huyết kiệt 5g
Cốt toái bổ 5g
Tô mộc 9g
Nghiền chung thanh bột. Uòng ngày 2 lần, mỗi lần 5g, uống với hoàng tửu.
Dùng cho người bị ngã hoặc và chạm mạnh bị tổn thương, tụ huyết sưng tấy và đau đớn, hoạt động khó khăn.
Diên hồ sách tán (thuốc bột diên hồ sách)
Diên hồ sách vừa phải, nghiền thành bột mịn, uống ngày 2 lần, mỗi lần 5g. Dùng cho người loét dạ dày.
Trị vị viêm phương (thuốc viêm dạ dày)
Bạch hoa sà thiệt thảo 50g
Diên hồ sách 10g
Sắc 2 nước, trộn lẫn, chia 3 lần uống trước bữa ăn. 20 ngày là một liệu trình.
Một số ít người bệnh có thể dùng thêm cả viên thuốc dạ dày.
Dùng cho người viêm dạ dày ở độ nông.
Thất miên phương (Thuốc chữa mất ngủ)
Diên hồ sách vừa phải, trước khi đi ngủ uống 100mg – 200mg (tức 0,1 – 0,2g). 20 – 30 phút sau đó có thể ngủ ngon, ngày hôm sau ngủ dậy không thấy có tác dụng phụ như đau đầu, váng đầu v.v…
Dùng cho người bị chứng mất ngủ.
Điều kinh tán (thuốc bột điều kinh)
Diên hồ sách 9g – Mộc hương 9g
Đương qui 9g – Nga truật 5g
Bạch thược 9g
Nghiền thành bột nhỏ, uống ngày 2 lần bằng nước đường đỏ, mỗi lần 5g.
Dùng cho phụ nữ bị thông kinh, tắc kinh.
