1. ĐẠI CƯƠNG

Cơ chế sinh bệnh của bệnh máu ác tính là các bất thường di truyền (ADN và nhiễm sắc thể). Các bất thường này là những dấu hiệu quan trọng để chẩn đoán, tiên lượng và theo dõi điều trị bệnh. Có 3 nhóm kỹ thuật chủ yếu được sử dụng để phát hiện các bất thường di truyền, đó là:

1.1. Di truyền tế bào (kỹ thuật lập công thức nhiễm sắc thể – karyotyping)

Là một phương pháp tổng quát để đánh giá bất thường nhiễm sắc thể, bao gồm cả bất thường về số lượng và bất thường về cấu trúc.

1.2. Di truyền phân tử (kỹ thuật lai huỳnh quang tại chỗ – FISH, multicolor FISH, spectral karyotyping – SKY)

Được sử dụng để phân tích những thay đổi nhiễm sắc thể hoặc ADN đặc hiệu trong tế bào. Kỹ thuật FISH có thể sử dụng tế bào ở kỳ trung gian (interphage) hoặc ở kỳ giữa nên có thể phát hiện các bất thường nhiễm sắc thể trong trường hợp nuôi cấy tế bào thất bại.

1.3. Sinh học phân tử [kỹ thuật PCR, RT-PCR, Real-time PCR, giải trình tự gen, xét nghiệm phát hiện mọc mảnh ghép (chimerism)]

Ưu điểm là có độ nhạy cao (10-3-10-6) và khả năng tự động hóa. Hiện nay các kỹ thuật sinh học phân tử trở thành các xét nghiệm chình để chẩn đoán và theo dõi điều trị bệnh máu.

2. CÁC DẤU ẤN DI TRUYỀN VÀ SINH HỌC PHÂN TỬ ĐƯỢC SỬ DỤNG PHỔ BIẾN TRONG CHẨN ĐOÁN CÁC BỆNH MÁU ÁC TÍNH (xem bảng 1)

Bảng 1: Một số bất thường gen và nhiễm sắc thể phổ biến trong một số bệnh máu ác tính

Bệnh	Bất thường NST	Bất thường gen	Tần suất	Tiên lượng	Các kỹ thuật phát hiện
Lơ xê mi kinh dòng bạch cầu hạt (CML)	t(9;22)	BCR-ABL	90-95%		Công thức nhiễm sắc thể, FISH, RT- PCR, RQ-PCR
Lơ xê mi cấp thể M2	t(8;21)	AML1-ETO, cKIT	29-40%	Tốt	Công thức nhiễm sắc thể, FISH, RT- PCR, giải trình
Lơ xê mi thể cấp M3	t(15;17)	PML-RARα	65-70%	Tốt	Công thức nhiễm sắc thể, FISH, RT- PCR, giải trình

Bệnh	Bất thường NST	Bất thường gen	Tần suất	Tiên lượng	Các kỹ thuật phát hiện
Lơ xê mi thể M4, M4eo	t(16;16) Hoặc inv(16)	CBFB- MYH11, cKIT	6%	Tốt	tự ADN
Lơ xê mi có kiểu hình NST bình thường (NC- AML)	–	NPM1	30-40%	Tốt	RT-PCR, giải trình tự ADN
	–	FLT3	~ 23%	Xấu	RT-PCR, giải trình tự ADN
	–	CEBPA	~10%	Xấu	Giải trình tự ADN
Lơ xê mi cấp dòng lympho (ALL)	t(9;22)	BCR-ABL	25-30%	Xấu	Công thức nhiễm sắc thể, FISH, RT-PCR
	t(12;21)	TEL-AML1	25%	Tốt
	t(4;11)	MLL-AF4	50-75%	Xấu
	t(1;19)	E2A-PBX1	8-11%	Xấu
Đa u tủy xương (MM)	t(11;14)	CCND1	15-20%	Tốt	FISH
	t(4;14)	FGFR3 và MMSET	15%	Xấu
	t(6;14)	CCND3	3%	Tốt
	t(14;16)	C-MAF	5-10%	Xấu
	t(14;20)	MAFB	5%	Xấu
	del (13q)	–	50%	Tốt
	del(17p13)	P53	10%	Xấu
Rối loạn sinh tủy (MDS)	-5/del(5q)	–	10-20%	Tốt	Công thức nhiễm sắc thể, FISH
	-7/del(7q)	–	10-20%	Xấu
	Trisomy 8	–	10%	Trung bình
	17p-syndrome	–	7%	Xấu
	Del(20q)	–	5%	Tốt
	≥ 3 tổn thương	–	10-20%	Xấu
Đa hồng cầu nguyên phát (PV)	–	JAK2	65-90%		PCR, giải trình tự ADN
Tăng tiểu cầu tiên phát (ET)	–	JAK2	55-55%
Xơ tủy nguyên phát (PMF)	–	JAK2	50-60%

Bệnh	Bất thường NST	Bất thường gen	Tần suất	Tiên lượng	Các kỹ thuật phát hiện
Lơ xê mi kinh dòng lympho (CLL)	+ 12	–	20%	Trung bình	Công thức nhiễm sắc thể, FISH
	del(13q)	–	45-60%	Tốt
	del (17p)	–	13-235	Rất xấu
Lơ xê mi tế bào tóc	+1p	–	20%		Công thức nhiễm sắc thể
	5q13-q31	–	20%
			6%
U lympho không Hodgkin	t(11;14)	CCND1/IGH			Công thức nhiễm sắc thể, FISH, RT-PCR
	t(14;18)	IgH-BclII			Công thức nhiễm sắc thể, FISH, RT-PCR
	t(8;14)	c-MYC			Hóa mô miễn dịch, FISH, RT-PCR
	3q27	BCL6
	–	BCL2
	–	FN1

3. HƯỚNG DẪN CHỈ ĐỊNH CÁC XÉT NGHIỆM DI TRUYỀN VÀ SINH HỌC PHÂN TỬ TRONG CHẨN ĐOÁN VÀ THEO DÕI ĐIỀU TRỊ MỘT SỐ BỆNH MÁU ÁC TÍNH

3.1. Bệnh lơ xê mi kinh dòng bạch cầu hạt (CML) (xem bảng 2) Bảng 2: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh CML

Giai đoạn	Xét nghiệm cần làm	Mục đích
Chẩn đoán ban đầu	1. Công thức nhiễm sắc thể hoặc FISH	Phát hiện NST Ph và các bất thường khác
	2. RT-PCR phát hiện gen BCR-ABL.	Phát hiện bất thường ở mức độ phân tử
	3. Real-time PCR định lượng biểu hiện gen BCR-ABL	Xác định mức độ biểu hiện của gen BCR-ABL trước điều trị (mốc trước điều trị)
Khi điều trị bằng imatinib, ninotinib..	1. Công thức nhiễm sắc thể 2. FISH phát hiện t(9;22), thực hiện 3 tháng/lần	Đánh giá mức độ lui bệnh về tế bào di truyền
Khi đạt lui bệnh hoàn toàn về di truyền tế bào (CCR)	Real-time PCR định lượng biểu hiện gen BCR-ABL, thực hiện 3 tháng/lần	Đánh giá mức độ lui bệnh về sinh học phân tử

Giai đoạn	Xét nghiệm cần làm	Mục đích
Khi đạt lui bệnh hoàn toàn về sinh học phân tử (CMR)	1. PCR phát hiện gen BCR-ABL, thực hiện 3 tháng/lần 2. Real-time PCR định lượng biểu hiện gen BCR-ABL, thực hiện 3 tháng/lần	Theo dõi để phát hiện sớm tái phát
Khi không lui bệnh về sinh học phân tử	Xét nghiệm phát hiện đột biến kháng thuốc ( PCR, giải trình tự gen…)	Tím đột biến kháng thuốc
Sau ghép	Xét nghiệm phát hiện thể khảm (chimerism).	Theo dõi mọc mảnh ghép

3.2. Bệnh Lơ xê mi cấp dòng tủy (AML) (xem bảng 3)

Bảng 3: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh AML

Thể bệnh	Giai đoạn	Xét nghiệm cần làm	Mục đích
Lơ xê mi cấp thể M3	Chẩn đoán ban đầu	1. Công thức NST	Phát hiện bất NST đặc hiệu bất thường khác	thường và các
		2. RT-PCR phát hiện gen PML- RARα	Chẩn đoán phân tử bệnh và xác định khả năng điều trị nhắm đìch
		3. RT-PCR hoặc giải trình tự DNA phát hiện đột biến gen NPM1	Tiên lượng bệnh.
		4. RT-PCR hoặc giải trình tự DNA phát hiện gen đột biến gen FLT3
	Khi điều trị	1. FISH phát hiện t(15;17), thực hiện 6 tháng/lần 2. RQ-PCR định lượng gen dương tính lúc chẩn đoán, thực hiện 6 tháng/lần	Theo dõi hiệu quả điều trị
	Chẩn đoán ban đầu	1. Công thức NST và/hoặc FISH.	Phát hiện bất thường NST đặc hiệu và các bất thường khác
		2. RT-PCR phát hiện gen AML1- ETO	Chẩn đoán phân tử bệnh

Thể bệnh	Giai đoạn	Xét nghiệm cần làm	Mục đích
Lơ xê mi cấp khác ngoài M3		3. RT-PCR phát hiện gen CBFB- MYH11	Chẩn đoán phân tử bệnh
		4. RT-PCR hoặc giải trình tự DNA phát hiện đột biến gen NPM1	Tiên lượng bệnh
		5. RT-PCR hoặc giải trình tự DNA phát hiện đột biến gen FLT3
		6. Giải trình tự DNA phát hiện đột biến gen CEBPA
	Khi điều trị	1. Công thức NST và/hoặc FISH, thực hiện 6 tháng/lần 2. RQ-PCR định lượng gen dương tính lúc chẩn đoán, thực hiện 6 tháng/lần	Theo dõi hiệu quả điều trị

3.3. Bệnh Lơ xê mi cấp dòng Lympho (ALL) (xem bảng 4)

Bảng 4: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh ALL

Giai đoạn	Xét nghiệm cần làm	Mục đích
Chẩn đoán ban đầu	Công thức NST và/ hoặc FISH	Phát hiện bất thường NST đặc hiệu và các bất thường khác
	RT-PCR phát hiện gen BCR-ABL	– Chẩn đoán phân tử bệnh – Tiên lượng bệnh
	RT-PCR phát hiện gen TEL-AML1
	RT-PCR phát hiện gen MLL-AF4
	RT-PCR phát hiện gen E2A-PBX1
Khi điều trị	1. Công thức NST và/ hoặc FISH, thực hiện 6 tháng/lần 2. RQ-PCR định lượng gen dương tình lúc chẩn đoán, thực hiện 6 tháng/lần	Theo dõi hiệu quả điều trị

3.4. Bệnh Đa u tủy xương (MM) (xem bảng 5)

Bảng 5: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh MM

Giai đoạn	Xét nghiệm cần làm	Mục đích
Chẩn đoán ban đầu	1. Công thức NST	Phát hiện bất thường NST đặc hiệu và các bất thường khác
	2. FISH/cIg FISH phát hiện t(11;14)	Tiên lượng bệnh
	3. FISH/ cIg FISH phát hiện t(4;14)
	4. FISH/ cIg FISH phát hiện t(6;14)
	5. FISH/ cIg FISH phát hiện t(14;16)
	6. FISH/ cIg FISH phát hiện t(14;20)
	7. FISH/ cIg FISH phát hiện del(13q)
	8. FISH/ cIg FISH phát hiện del(17p)

3.5. Đa hồng nguyên phát (PV) hoặc Tăng tiểu cầu tiên phát (ET) hoặc Xơ tủy nguyên phát (PMF) (xem bảng 6)

Bảng 6: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh PV hoặc ET hoặc PMF

Giai đoạn	Xét nghiệm cần làm	Mục đích
Chẩn đoán ban đầu	1. Công thức NST	Phát hiện bất thường NST đặc hiệu và các bất thường khác
	2. PCR phát hiện đột biến JAK2	Chẩn đoán bệnh
	3. Giải trình tự ADN tìm đột biến CALR	Chẩn đoán bệnh
Khi điều trị	Định lượng đột biến JAK2	Theo dõi hiệu quả điều trị

3.6. Hội chứng rối loạn sinh tủy (MDS) (xem bảng 7)

Bảng 7: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh MDS

Giai đoạn	Xét nghiệm cần làm	Mục đích
Chẩn đoán ban đầu	1. Công thức NST	Phát hiện bất thường NST đặc hiệu và các bất thường khác.
	2. FISH phát hiện bất thường -5/del(5q)	Xếp loại và tiên lượng bệnh.
	3. FISH phát hiện bất thường -7/del(7q)	Xếp loại và tiên lượng bệnh.

3.7. Lơ xê mi kinh dòng lympho (CLL) (xem bảng 8)

Bảng 8: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh CLL

Giai đoạn	Xét nghiệm cần làm	Mục đích
Chẩn đoán ban đầu	1. Công thức NST	Phát hiện bất thường NST đặc hiệu và các bất thường khác
	2. FISH phát hiện bất thường +12	Tiên lượng bệnh
	3. FISH phát hiện bất thường del (13q)
	4. FISH phát hiện bất thường del (17p)
Khi điều trị	Công thức NST, thực hiện 6 tháng/lần (nếu có bất thường lúc chẩn đoán)	Theo dõi hiệu quả điều trị

3.8. Lơ xê mi tế bào tóc (HCL) (xem bảng 9)

Bảng 9: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh HCL

Giai đoạn	Xét nghiệm cần làm	Mục đích
Chẩn đoán ban đầu	1. Công thức NST	– Phát hiện bất thường NST đặc hiệu và các bất thường khác – Tiên lượng bệnh
	2. FISH phát hiện bất thường +1p
	3. FISH phát hiện bất thường 5q13-q31
	4. FISH phát hiện bất thường del (17p)
Khi điều trị	Công thức NST, thực hiện 6 tháng/lần (nếu có bất thường lúc chẩn đoán)	Theo dõi hiệu quả điều trị

3.9. U lympho không Hodgkin (xem bảng 10)

Bảng 10: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh u lympho không Hodgkin (sử dụng bệnh phẩm là tổ chức hạch)

Giai đoạn	Xét nghiệm cần làm	Mục đích
Chẩn đoán ban đầu	1. Công thức NST	Phát hiện bất thường NST đặc hiệu và các bất thường khác
	2. FISH phát hiện gen CCND1/IGH	– Xếp loại bệnh – Tiên lượng bệnh
	3. FISH phát hiện gen IgH-BclII
	4. FISH phát hiện gen BCL6

Xét nghiệm trong chẩn đoán và theo dõi điều trị bệnh máu ác tính

1. ĐẠI CƯƠNG

1.1. Di truyền tế bào (kỹ thuật lập công thức nhiễm sắc thể – karyotyping)

1.2. Di truyền phân tử (kỹ thuật lai huỳnh quang tại chỗ – FISH, multicolor FISH, spectral karyotyping – SKY)

1.3. Sinh học phân tử [kỹ thuật PCR, RT-PCR, Real-time PCR, giải trình tự gen, xét nghiệm phát hiện mọc mảnh ghép (chimerism)]

2. CÁC DẤU ẤN DI TRUYỀN VÀ SINH HỌC PHÂN TỬ ĐƯỢC SỬ DỤNG PHỔ BIẾN TRONG CHẨN ĐOÁN CÁC BỆNH MÁU ÁC TÍNH (xem bảng 1)

Bảng 1: Một số bất thường gen và nhiễm sắc thể phổ biến trong một số bệnh máu ác tính

3. HƯỚNG DẪN CHỈ ĐỊNH CÁC XÉT NGHIỆM DI TRUYỀN VÀ SINH HỌC PHÂN TỬ TRONG CHẨN ĐOÁN VÀ THEO DÕI ĐIỀU TRỊ MỘT SỐ BỆNH MÁU ÁC TÍNH

3.1. Bệnh lơ xê mi kinh dòng bạch cầu hạt (CML) (xem bảng 2) Bảng 2: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh CML

3.2. Bệnh Lơ xê mi cấp dòng tủy (AML) (xem bảng 3)

Bảng 3: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh AML

3.3. Bệnh Lơ xê mi cấp dòng Lympho (ALL) (xem bảng 4)

Bảng 4: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh ALL

3.4. Bệnh Đa u tủy xương (MM) (xem bảng 5)

Bảng 5: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh MM

3.5. Đa hồng nguyên phát (PV) hoặc Tăng tiểu cầu tiên phát (ET) hoặc Xơ tủy nguyên phát (PMF) (xem bảng 6)

3.6. Hội chứng rối loạn sinh tủy (MDS) (xem bảng 7)

3.7. Lơ xê mi kinh dòng lympho (CLL) (xem bảng 8)

3.8. Lơ xê mi tế bào tóc (HCL) (xem bảng 9)

3.9. U lympho không Hodgkin (xem bảng 10)

Bảng 10: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh u lympho không Hodgkin (sử dụng bệnh phẩm là tổ chức hạch)

Hỏi đáp - bình luận Hủy

1. ĐẠI CƯƠNG

1.1. Di truyền tế bào (kỹ thuật lập công thức nhiễm sắc thể – karyotyping)

1.2. Di truyền phân tử (kỹ thuật lai huỳnh quang tại chỗ – FISH, multicolor FISH, spectral karyotyping – SKY)

1.3. Sinh học phân tử [kỹ thuật PCR, RT-PCR, Real-time PCR, giải trình tự gen, xét nghiệm phát hiện mọc mảnh ghép (chimerism)]

2. CÁC DẤU ẤN DI TRUYỀN VÀ SINH HỌC PHÂN TỬ ĐƯỢC SỬ DỤNG PHỔ BIẾN TRONG CHẨN ĐOÁN CÁC BỆNH MÁU ÁC TÍNH (xem bảng 1)

Bảng 1: Một số bất thường gen và nhiễm sắc thể phổ biến trong một số bệnh máu ác tính

3. HƯỚNG DẪN CHỈ ĐỊNH CÁC XÉT NGHIỆM DI TRUYỀN VÀ SINH HỌC PHÂN TỬ TRONG CHẨN ĐOÁN VÀ THEO DÕI ĐIỀU TRỊ MỘT SỐ BỆNH MÁU ÁC TÍNH

3.1. Bệnh lơ xê mi kinh dòng bạch cầu hạt (CML) (xem bảng 2) Bảng 2: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh CML

3.2. Bệnh Lơ xê mi cấp dòng tủy (AML) (xem bảng 3)

Bảng 3: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh AML

3.3. Bệnh Lơ xê mi cấp dòng Lympho (ALL) (xem bảng 4)

Bảng 4: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh ALL

3.4. Bệnh Đa u tủy xương (MM) (xem bảng 5)

Bảng 5: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh MM

3.5. Đa hồng nguyên phát (PV) hoặc Tăng tiểu cầu tiên phát (ET) hoặc Xơ tủy nguyên phát (PMF) (xem bảng 6)

3.6. Hội chứng rối loạn sinh tủy (MDS) (xem bảng 7)

3.7. Lơ xê mi kinh dòng lympho (CLL) (xem bảng 8)

3.8. Lơ xê mi tế bào tóc (HCL) (xem bảng 9)

3.9. U lympho không Hodgkin (xem bảng 10)

Bảng 10: Chỉ định xét nghiệm di truyền và sinh học phân tử trong bệnh u lympho không Hodgkin (sử dụng bệnh phẩm là tổ chức hạch)

Bài viết liên quan

Hỏi đáp - bình luận Hủy